Hẳn người Hà Nội nào cũng biết đến ngày hội gò Đống Đa thường diễn ra vào ngày mùng 5 Tết Âm lịch hàng năm. Đó chính là ngày kỷ niệm trận Ngọc Hồi – Đống Đa của nghĩa quân Tây Sơn đại phá quân Thanh xâm lược vào cuối thế kỷ 18.

Gò Đống Đa hiện nay nằm trên phố Tây Sơn, tên phố được đặt theo tên nghĩa quân Tây Sơn, thuộc phường Quang Trung, Hà Nội. Xưa nơi đây thuộc đất của làng Khương Thượng, thuộc huyện Quảng Đức, phủ Thuận Thiên. Cả khu vực gò Đống Đa này là một khu chiến trường xưa, nơi diễn ra trận đánh thần tốc của vị vua áo vải Quang Trung – Nguyễn Huệ.

Rạng sáng ngày mồng 5 tháng Giêng năm Kỷ Dậu (tức ngày 30 – 01- 1789), lợi dụng sự chủ quan của quân giặc, vua Quang Trung đã xuất quân tiến thẳng về Thăng Long để giải phóng kinh thành khỏi sự xâm lược của quân Thanh. Một mũi quân của vua Quang Trung do đô đốc Long – còn có tên là Đặng Tiến Đông trực tiếp chỉ huy đã tạo ra trận “Rồng lửa” với hàng ngàn vạn bó rơm tẩm dầu của nhân dân vùng Khương Thượng hưởng ứng, diệt tan quân Thanh đóng tại đồn Khương Thượng mở đường cho đại quân Tây Sơn từ Ngọc Hồi thừa thắng xông lên tiến vào giải phóng Thăng Long giữa mùa hoa đào nở.

Tướng giặc là Sầm Nghi Đống sợ quá phải treo cổ lên cành đa tự tử trên núi Ốc (Loa Sơn) mà vị trí của nó là gần khu chùa Bộc hiện nay.

Sau chiến thắng như vũ bão của nghĩa quân Tây Sơn, giải phóng được kinh thành Thăng Long, trên đường phố xác giặc chết ngổn ngang khắp nơi. Vua Quang Trung cho thu nhặt lại xác và xếp thành 12 đống, đắp cao lên thành gò gọi là “kình nghê quán” (gò chôn xác giặc dữ như cá kình, cá nghê ngoài biển) nhằm biểu dương chiến công của quân dân ta và cảnh báo với bọn xâm lược cướp nước.

12 gò này nằm giải rác từ làng Thịnh Quang đến làng Nam Đồng, ở trong khu vực từng có tên là “xứ Đống Đa”, trên gò các cây đa mọc lên um tùm và tạo thành cái tên gò Đống Đa.

Năm 1851, do mở đường, mở chợ, đào xới nhiều nơi thấy có khá nhiều hài cốt giặc, lại cho thu vào một hố cao lên nối liền với núi Xưa, thành gò thứ 13 tức là gò còn lại đến bây giờ. 12 gò cũ nằm rải rác đã bị san bằng năm 1890 khi Pháp mở rộng Hà Nội và tên Việt gian Hoàng Cao Khải chiếm đất để lập ấp Thái Hà.

Trong bài thơ “Loa Sơn điếu cổ” (Viếng núi Ốc) của thi sĩ đương thời Ngô Ngọc Du còn nhắc tới những gò này:

“Thành Nam thập nhị kình nghê quán

Chiếu điện anh hùng đại võ công”

Dịch là: “Mười hai kình nghê quán phía nam thành

Còn rọi sáng võ công lớn của người anh hùng”.

Nhân kỷ niệm 200 năm chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa, năm 1989, công viên văn hóa Đống Đa được thành lập trên cơ sở khu vực gò Đống Đa. Đây là công trình kiến trúc mang tính lịch sử văn hóa nhằm ghi nhớ công ơn của người Anh hùng áo vải Quang Trung - Nguyễn Huệ. Công trình được chia làm 2 khu vực, gồm khu vực tượng đài, nhà trưng bày và khu vực gò trông ra phố mang tên Đặng Tiến Đông, người chỉ huy trận đánh đồn Khương Thượng và đóng vai trò quan trọng, cánh tay đắc lực cho vua Quang Trung trong trận chiến đánh quân Thanh xâm lược.

Gần khu vực gò Đống Đa có một ngôi chùa cổ mang tên “Sùng Phúc tự” hay có tên gọi dân gian là Chùa Bộc với với hàm ý quy y cho những vong hồn bị tử trận, tử thi bị bộc lộ ra bên ngoài đồng sau trận đánh chớp nhoáng của đội quân Tây Sơn Quang Trung - Nguyễn Huệ. Chiếc hồ nằm ở phía trước sân chùa có tên là “Hồ tắm tượng” gắn liền với câu chuyện về đội voi của nghĩa quân Tây Sơn sau khi hạ đồn Khương Thượng đã đến tắm tại đây. Trong chùa cũng có bức tượng Đức Ông phía sau có dòng chữ khắc sau bệ ngồi của tượng “Bính Ngọ tạo Quang Trung tượng”. Người dân tin rằng đó là cách mà dân làng Khương Thượng thể hiện lòng thành kính và thờ vị vua Quang Trung – Nguyễn Huệ dưới hình tượng Đức Ông trong thời kỳ Nguyễn Ánh tìm cách trả thù nhưng người thuộc triều đại Tây Sơn.

Và rồi hơn nửa thế kỷ sau, danh sĩ Nguyễn Văn Siêu khi đến thăm núi Ốc đã cảnh cáo bọn xâm lược: “Khả liên tích cốt vô quy nhật/Loạn giữ quần sơn nhất vọng nguy”.

Dịch là: “Thây chất mong chi ngày trở lại/Thêm cùng gò núi một cồn xương”.

Hàng năm, đến ngày mùng 5 Tết Âm lịch, người dân Hà Nội đều nô nức dự hội gò Đống Đa, làm lễ dâng hương tưởng nhớ lại những chiến công của vị anh hùng áo vải Quang Trung – Nguyễn Huệ và lễ hội đó trở thành một nét du xuân không thể thiếu của người Hà Nội.

Gò Đống Đa – dấu tích một thời oanh liệt của dân tộc trong trận chiến chống quân Thanh xâm lược. Di tích này mãi là minh chứng cho truyền thống của dân ta trong cuộc chiến đấu tranh giữ nước, một di tích có giá trị cao trong lòng thủ đô Hà Nội.

(Người Hà Nội/Vietnam+)