(HNHN) “Sáu đời Hùng vận vừa suy/ Vũ Ninh có giặc mới đi cầu tài/ Làng Phù Đổng có một người/ Sinh ra chẳng nói, chẳng cười trơ trơ/ Những ngờ oan trái bao giờ/ Nào hay thần tướng đợi chờ phong vân/ Nghe vua cầu tướng ra quân/ Thoắt ngồi, thoắt nói muôn phần khích ngang.” (Trích Hồi 1: Chuyện Phù Đổng Thiên Vương - Đại Nam Quốc sử diễn ca)

So với “Đại Việt sử kí toàn thư” - pho sử lớn nhất của nước ta thì “Đại Nam quốc sử diễn ca” của tác giả Lê Ngô Cát (1829-1883) chỉ là các bài thơ minh họa cho các sự kiện lịch sử đã được nhắc đến trong pho sử này. Nhưng sự phóng khoáng của trí tưởng tượng và sự lộng lẫy của hình ảnh trong lời văn khiến “Đại Nam Quốc sử diễn ca” có một sự hấp dẫn đặc biệt: lúc rủ rỉ thiết tha như lời truyền dạy, lúc ngân nga như câu hát đồng dao... 


Danh sĩ, sử gia Lê Ngô Cát tự Bá Hanh, hiệu Trung Mại, quê ở xã Hương Lang, huyện Chương Đức, tỉnh Hà Tây cũ, nay thuộc xã Thuỵ Hương, huyện Chương Mỹ, Thành phố Hà Nội. Ông vốn xuất thân trong một gia đình có truyền thống Nho học, cha là Lê Ngô Duệ, nguyên giám sinh trường Quốc Tử Giám, đỗ Cống sinh năm 1820, sung làm nội giám ba năm, rồi nhân vì việc nhà xin cáo quan về dạy học. Lê Ngô Cát sinh ra trong thời gian thân phụ ông đã về quê nên tới tuổi trưởng thành ông học cha ngay tại nhà. Năm  Mậu Thân (1848), ông đỗ cử nhân, sau đó ông ra làm quan, lần lượt trải qua các chức giáo thọ phủ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương, ít lâu sau bổ làm tri huyện Thất Khê (Lạng Sơn) rồi thăng dần Hàn lâm viện biên tu. Năm Mậu Ngọ (1858), ông làm việc ở Quốc sử quán (Huế).

Trong các cuộc tìm kiếm sách cũ ở Bắc Kì thời vua Tự Đức (1847-1883), một người học trò ở Bắc Ninh không rõ họ tên đã dâng nộp cuốn sách cổ “Sử kí quốc ngữ ca” mà nội dung là diễn ca lịch sử dân tộc bằng chữ Nôm. Theo sách “Đại Nam thực lục chính biên” (Đệ tứ kỉ, quyển 18)  thì “Tháng Ba năm Tự Đức thứ 2 năm Mậu Ngọ (tức năm 1858), vua sai các quan coi sử quán là Phan Thanh Giản và  Phạm Huy chọn người giỏi quốc âm coi việc sửa chữa “Sử kí quốc ngữ ca” và nối thêm sử đời Lê Trịnh cho đến đời  vua xuất đế (Lê Chiêu Thống), các quan bèn chọn Lê Ngô Cát làm biên tu và Trương Phúc Hào chức tư vụ để sung vào  việc đó”. Tháng tư năm 1858, Lê Ngô Cát bắt tay vào công việc vua giao, nối thêm phần sử đời Lê Trịnh cho đến đời Lê Chiêu Thống, công việc này mất gần hai năm mới hoàn thành. Sách mới lấy tên là “Quốc sử diễn ca”, sau đó được Phạm Xuân Quế và danh sĩ Phạm Đình Toái sửa chữa lại một số phần và đặt tên cuối cùng là “Đại Nam quốc sử diễn ca”. Trong bài tựa sách bản in lần thứ nhất viết vào đầu thu  năm Canh Ngọ đời Tự Đức thứ 23 (1870), Phạm Đình Toái  đã viết: “Quốc sử diễn ca do quan án sát tỉnh Cao Bằng là  Lê công Ngô Cát vâng lệnh soạn… quan thị lang bộ hình là  Phạm công Xuân Quế đã nhuận sắc. Toàn sách cả thảy có 1887 câu”. Mở đầu cuốn sử thơ, tác giả đã giới thiệu: “Nghìn thu gặp hội thăng bình/ Sao Khuê sáng vẻ văn minh giữa trời/ Lan đài dừng bút thảnh thơi/ Vâng đem quốc ngữ diễn lời sử xanh/ Nam Giao là cõi li minh/ Thiên thư định phận rành rành từ xưa/ Phế hưng đổi mấy cuộc cờ/ Thị phi chép để đến giờ làm gương.”

Sau phần giới thiệu, “Đại Nam Quốc sử diễn ca” được chia làm 4 phần lớn, bắt đầu từ thời kì mở nước (Thế kỉ 29 - thế kỉ 2 trước Công nguyên (bắt đầu từ Nhà Hồng Bàng (2879-256 trước CN) rồi đến Nhà Thục (258-207 trước CN) và Nhà Triệu (207-111 trước CN). Thời kì thứ hai là thời kì chống Bắc thuộc (Thế kỉ II trước CN - thế kỉ X sau CN) gồm các các hồi về Nhà Hán và Hai bà Trưng (111 trước CN - 43 sau CN); Giao Châu trong thời Bắc thuộc (43 - 544); Nhà Tiền Lý (544 - 603); Nền đô hộ của nhà Đường (603 - 905). Thời kì xây dựng Độc lập và thống nhất (Thế kỉ thứ X) là chương lớn thứ ba, gồm Nhà Ngô (906 - 967) với Nhà Đinh và nhà Tiền Lê (967 - 1009). Cuối cùng là thời kì phát triển  (Thế kỉ XI - đầu thế kỉ XIX) bao quát từ thời Nhà Lý (1009  - 1225), Nhà Trần (Thời kì thịnh: 1226 - 1340), Nhà Trần  (Thời kì suy: 1341 - 1400), Nhà Hồ và giặc Minh (1400 -  1418), Nhà Hậu Lê (1428 - 1788), Nhà Mạc (1527 - 1592),  Nhà Nguyễn Tây Sơn (1786 - 1802).

Tổng thể “Đại Nam Quốc sử diễn ca” gồm 19 hồi sử dụng văn Nôm và thể thơ lục bát, tóm tắt các sự việc lớn xảy ra trong nước ta từ đời Hồng Bàng đến cuối đời Tây Sơn. Chính vì đặc điểm dễ nhớ, dễ thuộc nên “Đại Nam quốc sử diễn ca” rất dễ đi vào lòng người. Có thể kể đến những sự kiện như: “Bà Trưng quê ở châu Phong/ Giận người tham bạo thù chồng chẳng quên/ Chị em nặng một lời nguyền/ Phất cờ nương tử thay quyền tướng quân/ Ngàn Tây nổi áng phong trần/ Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên/ Hồng quần nhẹ bước chinh yên/ Đuổi ngay Tô Định, dẹp yên biên thành/ Đô kì đóng cõi Mê Linh/ Lĩnh Nam riêng một triều đình nước ta”. (Hồi 04 - Nhà Hán đô hộ và Hai Bà Trưng). Hay Quân Thanh đã được Thăng Long/ Một hai rằng thế là xong việc mình/ Dùng dằng chẳng chịu tiến binh/ Nhác đường phòng thủ, mống tình đãi hoang/  Ngụy Tây nghe biết sơ phòng/ Giả điều tạ tội, quyết đường cất quân/ Dặm tràng nào có ai ngăn/ Thừa hư tiến bức đến gần Thăng Long/  Trực khu đến lũy Nam Đồng/ Quan Thanh dẫu mấy anh hùng mà đang?/ Vua Lê khi ấy vội vàng/ Cùng Tôn Sĩ Nghị sang đàng Bắc Kinh/  Qua sông lại sợ truy binh/ Phù kiều chém dứt, quân mình thác oan. (Hồi 19 - Nhà Nguyễn, Tây Sơn -Quang Trung đại phá quân Thanh).

Đến nay “Đại Nam quốc sử diễn ca”của Lê Ngô Cát và Phạm Đình Toái đã có tuổi đời hơn trăm năm. Mặc dù do điều kiện giai cấp và thời đại của các tác giả nên nội dung và hình thức của tác phẩm có bị hạn chế trên một số điểm, nhưng nhìn chung tác phẩm đã ghi đậm một tinh thần yêu nước mạnh mẽ, sáng rực niềm tự hào dân tộc chính đáng. Đó chính là giá trị chân chính của sách diễn ca lịch sử và những tác giả đã làm nên bài ca nồng nhiệt về lịch sử dân tộc ta.


(Theo HanoiTV) - Nguồn Hoinguoihanoi.de