Ở Mường Bi cầm thanh sắt nhọn thuốn sâu xuống đất cũng có thể va vào… đồ cổ. Đồ cổ nhiều đến mức khi đi làm nương rẫy, người dân tìm thấy xếp thành đống bên góc bờ. Và đã có lúc, dân đồ cổ đổ xô về đây kiếm tìm… Đã có lúc người ta kháo nhau rằng; xóm Trại, Tân Lập, Lạc Sơn, Hòa Bình là “Vương quốc cổ vật” bởi ở đó có những tầng nấc văn hóa hàng nghìn năm. Người dân Mường Bi cầm thanh sắt nhọn thuốn sâu xuống đất cũng có thể va vào… đồ cổ. Đồ cổ nhiều đến mức khi đi làm nương rẫy, người dân tìm thấy xếp thành đống bên góc bờ. Đào móng làm nhà cũng vớ được đồ cổ. Và đã có lúc, dân đồ cổ đổ xô về đây kiếm tìm… Tuy nhiên, không vì thế cuộc sống của người dân xóm Trại bị xáo trộn như một số nơi khác. Đến “vương quốc cổ vật” du khách có thể khám phá những nét văn hóa độc đáo cổ ở xứ Mường Bi này. Từ thị xã Hòa Bình theo quốc lộ 6 đến ngã ba Mãn Đức, rẽ trái theo tỉnh lộ 436 đến ngã ba Xưa, rẽ trái tiếp theo đường 12B khoảng 6km, rồi rẽ trái theo đường liên xã đi Tân Lập 3km (khoảng 50km) là đến xóm Trại xã Tân Lập, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hoà Bình. Tại đây là nơi người ta đã phát hiện ra cả một “vương quốc cổ vật”. Qua các nghiên cứu cũng như phân tích bằng phương pháp khoa học, lối mòn được xác định là đường đi lại được người nguyên thủy sử dụng sớm nhất tại hang xóm Trại.   Theo nghiên cứu của các chuyên gia khảo cổ, những vết tích của dòng nước chảy quanh hang núi được thể hiện rất rõ tại các ruộng ngô mà bà con xóm Trại đang trồng. Những nơi trồng được ngô của bà con ngày nay là những bãi bồi, những dải ruộng chạy dài đọng nước là vết tích của con suối chạy qua.   Những người dân xứ Mường Bị rất hiếu khách, luôn cười tươi và mời khách mới quen ghé nhà chơi uống vài li rượu ngô ngọt lịm đầu môi nhưng say đến quên cả lối về… Đường lên Xóm Trại nay được làm lại rất đẹp nhưng có những dốc cao ngoằn ngoèo vẫn còn khá khó khăn, bù lại dọc đường quang cảnh đẹp đến tuyệt vời   Các cụ bô lão kể: Ngày xưa từ chân núi phóng tầm mắt lên chỉ thấy mây trắng bềnh bồng, mỗi lần xuống núi trao đổi hàng hóa phải mất hai ngày. Nơi đây quanh năm khí trời lành lạnh vô cùng dễ chịu Ở xứ này, tất cả các nếp nhà sàn truyền thống của xứ mường này vẫn còn được lưu giữ nguyên bản   Những năm gần đây, khi mà di tích khảo cổ ở Hang Xóm Trại được phát hiện thì lượng khách đến với xóm Trại ngày một đông. Cùng với đó các dịch vụ vui chơi giải trí trong bản làng yên bình này đã bắt đầu phát sinh Nằm sâu trong núi đá xã Tân Lập (Tân Lạc, Hòa Bình), hang xóm Trại hoang vu và hết sức huyền bí. Vào những năm 80 của thế kỷ trước, các nhà nghiên cứu đã phát hiện vết tích của mộ táng cuối thời Trần đầu thời Lê vẫn còn gần như nguyên vẹn. Cho đến thời điểm này, hang xóm Trại có khoảng trên 4 nghìn hiện vật được khai quật. Đặc biệt, ngoài việc phát hiện 2 lối đi cổ, các nhà nghiên cứu còn tìm thấy vết tích tro bếp - một hiện vật tiền sử sớm nhất ở Việt Nam - và bộ hài cốt có độ tuổi trên 14 nghìn đến 17 nghìn năm. Xứ Mường Bi như một bức tranh thủy mặc đẹp lung linh, ẩn chứa rất nhiều điều huyền bí. Đất trời như hội tụ ở con người và cảnh vật nơi đây hàng trăm năm qua vẫn tinh khiết đến tận ngày nay. (Theo Dân Trí)