Người La Chí ở Lào Cai sinh sống tập trung chủ yếu ở thôn Nậm Táng, Nậm Khánh, Mào Phố - xã Nậm Khánh, huyện Bắc Hà; thôn Hóa Chư Phùng của xã Nàn Sán, huyện Si Ma Cai.

ảnh minh họa

Đời sống kinh tế của người La Chí ở Lào Cai vẫn chủ yếu dựa vào sản xuất nông nghiệp là chính, họ cải tạo các sườn đồi, núi thành các thửa ruộng bậc thang để cấy lúa nước.

Trong tập quán canh tác nông nghiệp của người La Chí luôn mang đậm nét tín ngưỡng như: lễ cúng cầu mùa, lễ cúng cơm mới, cúng trừ sâu bệnh, trong đó lễ cúng gọi hồn lúa là một trong những nghi lễ quan trọng mang nét văn hóa đặc trưng nhất trong hệ thống tín ngưỡng nông nghiệp của người La Chí ở Lào Cai.

Theo tập quán canh tác của người La Chí, sau khi gia đình làm đất xong, trước khi cấy, gia đình phải làm lễ cúng gọi hồn lúa về nhập vào hạt giống, giúp cho cây trồng phát triển tươi tốt, gia đình có vụ mùa bội thu.

Người La Chí quan niệm rằng, sau khi mùa vụ thu hoạch xong là một khoảng thời gian dài nhàn rỗi, hồn của cây lúa thường ngủ quên chưa tỉnh giấc hoặc "đi chơi" lang thang, do vậy, gia đình phải nhờ thầy cúng gọi hồn lúa về thì cây lúa mới phát triển tươi tốt, gia đình mới có mùa vụ bội thu.

Ngày gia đình tổ chức lễ cúng, gia đình phải đi mời một người thầy cúng cao tay trong làng về cúng giúp gia đình, ngoài ra, họ phải chuẩn bị các lễ vật gồm: một con lợn, một gói cá, một chai rượu hoẵng (nếu không có rượu hoẵng, gia đình có thể thay thế bằng một chai nước ngọt), một củ gừng, bốn bó mạ.

Các lễ vật được chủ nhà bày lên chiếc mâm gỗ, đặt trước bàn thờ tổ tiên để thầy cúng gọi hồn lúa về cho gia đình.

Sau khi bày lễ vật xong, chủ nhà lấy hai chiếc nan tre uốn thành hình vòng cung đặt trước mâm thờ với ý nghĩa tượng trưng cho chiếc cầu để thầy đón hồn lúa về. Sau khi lễ vật được chuẩn bị xong, thầy cúng ngồi vào mâm cúng theo tư thế ngồi xổm hoặc ngồi khoanh chân, mặt hướng về phía bàn thờ tổ tiên, miệng khấn báo cáo với các cụ tổ tiên ba đời là hôm nay gia đình tổ chức lễ cúng, con cháu mời các cụ về hưởng lễ rồi phù hộ cho gia đình có mùa màng bội thu.

Khi hành lễ, thầy cúng một tay cầm chiếc sừng trâu thay chén uống rượu (bởi vậy các dân tộc khác gọi người La Chí là dân tộc uống rượu sừng trâu), tay còn lại để thõng. Mỗi khi gọi đến ai, thầy cúng lấy nhúm một con cá, hoặc một miếng thịt đặt sang bên cạnh thành một phần riêng với ý nghĩa lễ vật đã giao cho ai thì phải để riêng, đồng thời, ông cũng nhặt một miếng bỏ thành một đống riêng cạnh là phần của thầy cúng được hưởng.

Sau khi cúng mời tổ tiên, gia chủ mang lợn vào cắt tiết, làm sạch lông, đặt gần mâm cúng để thầy cúng giao cho tổ tiên và các vị thần.

Sau phần cúng sống là phần cúng chính, chủ nhà lấy dao xẻ lấy một miếng thịt bụng của con lợn đem thái thành từng miếng nhỏ bỏ vào nồi nấu chín, rồi múc ra bát hoặc rải lên tàu lá chuối đặt trên mâm cúng để thầy cúng giao cho các cụ tổ tiên, các vị thần. Thầy cúng sẽ gọi tên lần lượt các cụ tổ tiên của gia đình về nhận lễ, mời đến ai thì thầy cúng lấy tay nhặt một miếng thịt bỏ sang đống bên cạnh, đồng thời nhặt một miếng đưa lên miệng ăn với ý nghĩa như việc đang ăn uống cùng tổ tiên.

Tiếp đến, phần gọi hồn lúa, đây là phần cúng quan trọng nhất, thầy cúng sẽ giúp gia đình tìm hồn lúa đang trú ngụ ở đâu, có thể ở trong kho thóc hay còn đang ngủ quên, đang "đi chơi" lang thang ở đâu đó, cũng có khi hồn bị các loại ma bắt giam giữ thì thầy cúng sẽ gọi về.

Khi tìm thấy hồn lúa, thầy cúng gọi lần lượt theo trình tự sinh trưởng của cây lúa, đầu tiên gọi phần mầm ở đầu mỗi hạt thóc, rồi gọi phần hạt, phần vỏ trấu, gọi cây mạ non, cây lúa, đốt đòng, lá… cho đến khi cây lúa thành hạt. Trong lễ cúng này, gia chủ chuẩn bị một bát nước đặt trước mâm thờ, một củ gừng được buộc vào một sợi dây để đi tìm hồn lúa.

Củ gừng được người La Chí tôn sùng là vật cúng thế của người La Chí, là vật nối liền giữa người âm và người dương, cho nên bất cứ lễ cúng nào của người La Chí cũng không thể thiếu được củ gừng. Đến khi gọi được hồn lúa về nhà thì sợi dây treo củ gừng sẽ đung đưa, còn hồn chưa về, sợi dây sẽ đứng im, thầy cúng lại tiếp tục gọi, cho đến khi nào hồn lúa về thì nghi lễ mới kết thúc.

Sau khi gọi được hồn lúa về nhập vào các bó mạ đặt gần mâm cúng, chủ nhà mang các bó mạ này ra đồng để cấy. Bó lúa được chủ nhà giao cho người vợ hoặc người con dâu ra khu ruộng cấy vào thành một đám với ý nghĩa là khóm lúa mẹ, lúa đầu tiên để mở đầu cho một mùa vụ mới. Người cấy khóm lúa này tuyệt đối phải là nữ giới với quan niệm là cây lúa mẹ phải do người phụ nữ cấy thì gia đình mới có mùa màng bội thu. Sau khóm lúa đầu tiên, mọi người đến giúp cùng ùa xuống ruộng cấy, họ vừa cấy vừa đùa vui với niềm tin về một mùa vụ bội thu.

Ngày nay, lễ cúng ruộng vẫn được các thế hệ người La Chí duy trì và coi đây là một tập quán không thể thiếu được trong canh tác nông nghiệp của các gia đình.