Năm 11 tuổi, đen trũi nắng gió miền Trung, người gầy đét, từ đói khổ cùng cực, Thịnh nhìn ra thế giới. Trong mắt người Quảng Bình thời đó, thế giới là các nước thuộc khối xã hội chủ nghĩa ở châu Âu, gồm có Nga và một số nước Đông Âu. Ý nghĩ đó cứ nung nấu hàng chục năm ròng. Phải sang tới đó, một là chết, hai là đổi đời. Không đủ tiền đi học nữa thì bỏ học. Không có tiền nộp đủ thứ chi phí thì bán đồ đạc trong nhà, bắt mẹ đi vay thêm.

Thịnh tìm mọi cách được đi Tây. Sang nước nào? Sang Hungary. Tại sao sang Hungary? Không biết, nhưng cứ sang Hungary. Nghe nói bên đó làm gì cũng ra tiền. Thế là Thịnh được đứng giữa Budapest, thủ đô của một đất nước từng xuất hiện nhiều lần trong mơ.

Ở xứ sở trong mơ với hai bàn tay trắng, Thịnh được đón tiếp rất lạnh nhạt. Bắt đầu từ đấy là những chuỗi ngày tháng cơ cực. Đi chạy hàng từ nước này qua nước khác bằng xe lửa lậu vé. Đi bỏ mối hàng lúc 6h sáng, bụng lép kẹp, trong khi mọi người còn yên ngủ. Đứng bán hàng giữa chợ quần áo, giữa gió lùa, tuyết lạnh suốt ngày, chân tay tê cứng. Những bát mì tôm vội vã và đắt chảy nước mắt. Rồi lừa đảo. Rồi cướp giật. Và đói, đói theo nghĩa đen:

Cù bơ cù bất quê người

Ngày cơm một bữa sống cho qua ngày

Muốn ăn đâu có mà ăn

Ngày cơm một bữa tiền lần đâu ra.

…

Tiền nhà, tiền nước, tiền ga

Tiền đi xe bus, tiền thuê bán hàng

Tiền đâu kiếm dễ dàng

Sơ sơ nhẩm tính tháng vài trăm đô.

Tôi còn định trích nhiều nữa. Đấy chưa phải là thơ. Nhưng nó là lời ai điếu cho những kiếp người lang bạt kiếm ăn xứ người. Chính vì thế với tôi, nó động đến tận gan ruột, có khi còn hơn cả thơ.

Xin trở lại cuộc đời của Thịnh để còn kể tiếp về những cuộc đời khác. Cứ lầm lũi như thế thêm hàng chục năm nữa, đến năm 42 tuổi, Thịnh mới đỡ vất vả, tức là đứng vững được trong sự cạnh tranh quyết liệt trên thương trường quần áo, giày dép, hóa mỹ phẩm và rất nhiều thứ tả pí lù khác, thật giả lẫn lộn.

Năm 1989, chính quyền xã hội chủ nghĩa sụp đổ, một nhà máy cơ khí khổng lồ, niềm tự hào của Hungary phá sản, phải bán dần từ máy móc, thiết bị đến đất đai với giá cực kỳ rẻ mạt. Một nhóm người Trung Quốc đã mua hết những nhà xưởng, đất đai từng là công sản này và cải tạo nó, chia lô ra bán, đó là chợ Đầu Bò, giữa thủ đô Budapest. Thịnh mua được một ki ốt trong số ấy rồi nhiều ki ốt nữa.

Một người bạn trong lúc uống bia đen tại một căn nhà hầm đã trầm ngâm nhận xét: Người Việt ở các nước Đông Âu cũ hơi khác ở Nga. Ở đây không nhiều đại gia giàu trội lên nhưng cũng không nhiều người quá nghèo. Tiền kiếm được mỗi tháng từ người dọn rác ở chợ cũng được khoảng 1.000 USD, người trung bình cũng vài nghìn.

Nghe nhiều như vậy nhưng chi phí bảo đảm cuộc sống rất đắt đỏ, mỗi tháng chỉ dành dụm được vài trăm đô. Số tiền ấy, nếu tích cóp ít năm cũng kha khá nhưng đâu đã tích cóp được. Muốn có tiền chạy vạy để sang được đây, kể cả để có ít dấn vốn ban đầu, phải vay lãi. Vay lãi thì phải gửi tiền về để trả. Rồi còn tiền gửi về trợ giúp gia đình. Chưa kể đưa đón người sang thăm hay một hai năm lại phải về Việt Nam thăm gia đình, cúng giỗ ông bà, tiền vé máy bay, tiền quà cáp, thế là hết.

Theo tâm sự không tiện nói ra của khá nhiều người, nhiều khi phải trốn. Nói tội nghiệp nhưng trốn được một chuyến về, là để được vài nghìn USD. Khất được một chuyến người nhà sang thăm, cũng để được vài nghìn USD. Thịnh viế:t “Những ai đang đợi giấy mời. Xin đành hoãn lại đương thời khó khăn” là vì thế.

Nhưng tiền nong chỉ là một chuyện. Đi Tây, định cư bên Tây còn nhiều thứ khổ nữa. Sống ở nước ngoài không hộ chiếu, không được nhập quốc tịch nước sở tại, dù giàu có đến mấy cũng vẫn là bất hợp pháp, là kẻ ngụ cư. Ngụ cư là ăn nhờ ở đậu, ai cũng bắt nạt được. Cách hòa giải tốt nhất của người sống bất hợp pháp là xì tiền ra cho những người bắt nạt mình, càng nhiều tiền càng tốt.

Một chuyện khác. Phần nhiều những người sang Đông Âu học tập, công tác, xuất khẩu lao động rồi ở lại đều còn trẻ, chỉ dưới 30 tuổi và đều đã cưới vợ cưới chồng. Trừ những người làm ăn thuận lợi, dần dà đưa được gia đình sang, mua nhà mua đất, con cái được học hành, rất nhiều người khác rơi vào cảnh vợ chồng mỗi người một nơi, chăn đơn gối chiếc.

Cũng bởi thế, rất nhiều ngang trái đã xảy ra. Sau hàng chục năm đằng đẵng, không thể nói mọi đứa trẻ vắng bố đều nên người, mọi người vợ đều giữ được thủy chung như chính họ mong muốn. Ở một chân trời khác, môi trường khác, người đàn ông cũng không thể độc thân mòn mỏi, chưa biết đến khi nào được sum họp với người vợ vừa già nua, vừa quê kệch, chưa mấy khi ra khỏi làng. Sự đằm thắm chỉ còn trong kỷ niệm và kỷ niệm thì ngày càng xa lơ xa lắc, không thể không phai nhạt. Và những gì phải xảy ra đã xảy ra. Trên một nửa số người Việt ở nước ngoài có vợ khác hoặc phải chấp nhận cảnh già nhân ngãi non vợ chồng với người chung cảnh ngộ. Khuyến khích thì không đã đành nhưng lên án họ thì cũng tội tình.

Khi đã hiểu nhau hơn, một buổi chiều, LVH cho tôi cùng đi đón con gái và sau đó, đưa Tr về với “mẹ của nó” đang có một ki ốt quần áo ngoài chợ. Nhìn cảnh chia tay của họ, lúc đầu hơi ngạc nhiên nhưng rồi tôi hiểu. Quê H cũng gần quê tôi, đồng bãi ngoài đê sông Hồng tre chuối xanh mướt. Chục năm nay sông đổi dòng, đồng đất lở ầm ầm, nghe như tiếng bom, ngày càng tiến sát làng. “Con sông bên lở bên bồi. Bên lở thì đục, bên bồi thì trong”. Cuộc đời sông cũng quằn quại, chênh vênh vô định như đời người.

Một nhóm hẹp hơn nhưng cũng tiêu biểu hơn trong trong công đồng người Việt bên trời Âu là những trí thức. So với nhiều vùng khác, trí thức mà là trí thức từng được đào tạo ở các mái trường XHCN trong nước ở các nước Đông Âu khá đậm đặc.

Học giỏi, họ được cử sang đây học tiếp đại học hoặc trên đại học. Là cán bộ giỏi, họ được cử đi đào tạo thêm. Là những nhà khoa học trẻ tiêu biểu của Việt Nam, họ được cử sang hợp tác với các viện, các cơ quan nghiên cứu trong một dự án nào đó. Chế độ XHCN ở các nước Đông Âu, rồi Liên Xô sụp đổ, tương lai đóng sầm trước mặt. Người thì muốn vớt vát chút gì còn có thể, người không đủ điều kiện về nước, họ ở lại và thế là cộng đồng người Việt gồm họ và một số người sang theo chương trình xuất khẩu lao động những năm 80 được hình thành. Về mặt vật chất, họ không đến nỗi khổ lắm. Về đời sống tình cảm, phần nhiều họ đều có gia đình yên ấm.