Hơn hai tháng sau, ngày 6/2/1926 (tức ngày 24 tháng Chạp) cụ Phan Bội Châu lên đường về thăm quê, sau hơn 20 năm bôn tẩu đấu tranh. Theo tường thuật của báo chí đương thời, trong chuyến về quê này, cụ dành rất ít thời gian cho gia đình, mà chủ yếu là các hoạt động xã hội.  

Ngày đó, từ Huế, cụ Phan bắt đầu lên đường bằng xe hơi. Cùng đi với cụ có ông nghè Ngô Đức Kế, cử nhân Nguyễn Đình Ngân và một cậu học trò Huế. Khi xe qua phà ngang sông Gianh, có một thương gia gặp cụ. Vị thương gia này tỏ ra hết sức mến mộ cụ và tặng cụ 20 đồng: “Tôi dâng cụ để sau này cụ có in quyển sách gì mà có ích quốc lợi dân thì cụ nên dùng số tiền mọn nầy để chi phí, gọi là cái lòng thảo của một người Việt Nam thương nước Việt Nam”. Cụ Phan đã vui vẻ nhận tiền.

Chân dung cụ Phan Bội Châu. Ảnh: Tư liệu

Năm giờ rưỡi chiều, xe đến Hà Tĩnh. Nghe tin cụ Phan về, các nhà tri thức liền kéo đến mời cụ và ông nghè Ngô ra dự tiệc tại khách sạn. Hôm sau, ngày 7/2 cụ Phan vào thăm bác sĩ Hà Huy Sằn. Tại đây, các nhà tân cựu học tới yết kiến cụ rất đông. Cụ nói chuyện với họ về tinh thần ái quốc của dân tộc Việt Nam...

Ở Vinh, chủ trì tổ chức đón cụ Phan là Hội Quảng Tri, là một tổ chức quảng bá tân học, tập hợp những trí thức hàng đầu và những công chức, nhà doanh nghiệp, thầy thuốc, văn sỹ… có tư tưởng tiến bộ, như Cao Xuân Huy, Hoàng Đức Thi, Lê Thước, Nguyễn Hiệt Chi, Cao Xuân Tiếu, Trần Đình Quán…

Ba giờ chiều, thay mặt Hội Quảng Tri Vinh, ông Hoàng Đức Thi - Ủy viên của Hội, đem xe hơi vào Hà Tĩnh đón cụ Phan về Vinh. Nghe tin, gần hai nghìn người đã kéo đến Hội Quảng Tri, báo chí mô tả là “tiếng reo mừng vang trời động đất”; “Cuộc tiếp rước này có bề long trọng lắm; trước cửa Hội có dựng khải hoàn môn bằng bông lá, pháo nổ đì đùng, đèn điện sáng choang, cờ Pháp, cờ Nam bay phất phới thật là xem có vẻ oai nghi”.

Nhà giáo Lê Thước - Hiệu trưởng Trường Tiểu học Pháp - Việt, Hội trưởng Hội Quảng Tri đọc lời chào mừng: “Thưa Phan tiên sanh! Thấy một người anh em đi lâu mới về, chết rồi sống lại, bà con ai chẳng vui mừng! Huống chi người anh em ấy lại thật có quan hệ đến vận mạng của nhà và họ ta. Đọc một truyện anh hùng, xem một tấn diễn kịch anh hùng ai cũng kính mến những người anh hùng quá khứ. Huống chi gặp được một người anh hùng hiện tại đi qua trước con mắt ta. Nghe nói một nước nào hèn yếu mới xuất hiện một bậc vĩ nhơn thì người lân bang đều tỏ lòng mừng cho hậu vận của nước ấy, huống chi chính ở Tổ quốc mình sanh được vĩ nhơn, đã làm vẻ vang cho nòi giống mình”.

Ngôi nhà của cụ Phan Bội Châu. Ảnh tư liệu: Vương Bằng

Nghe những lời chúc tụng ấy, cụ Phan bày tỏ sự cảm ơn về tấm lòng và sự đón tiếp quá long trọng của Hội Quảng Tri và dân chúng thành Vinh dành cho cụ.  Tiệc trà xong rồi cụ trở về nhà trọ. Bảy giờ rưỡi chiều, Hội Quảng Tri mở tiệc thết đãi cụ. Đây là một bữa tiệc rất đặc biệt, với thực đơn toàn là món ăn Nghệ. Vào tiệc, nhà giáo Nguyễn Hiệt Chi có mấy lời trình cụ: “Cụ ngậm đắng nuốt cay, đi ra hải ngoại, đã mấy chục năm trời, uống hết giá, ăn hết sương, cầu cho dân tộc Việt Nam ta hưởng được nhiều phần hạnh phúc? Vẫn biết rằng: tiệc Tàu, tiệc Nhựt tiệc Xiêm cho đến tiệc Nga, tiệc Đức chẳng thiếu chi mĩ vị trân tu, nhưng lấy lòng chưa chắc mà suy, chắc cụ trông người mà ngẫm đến ta, nước mắt cụ chứa chan không thể nào nuốt được.

Bữa cơm này là bữa cơm Tổ quốc mà đồ ăn thức uống toàn dùng vật sản Nghệ An, chúng tôi lấy một bữa cơm Tổ quốc đãi một vị anh hùng ái quốc... Chúng tôi lại được hầu một bữa cơm nầy với cụ, ngửi cái mùi rất thanh liêm, rất thuần khiết, ắt chánh đại quang minh của cụ, tưởng không ăn cũng no, không uống cũng phải say vậy”.

Tiệc xong, về nhà trọ, các học sinh ở Vinh đến chào cụ rất đông. “Cụ có khuyên anh em về nghĩa hiệp quần và tính nhẫn nại”.

Đầu buổi sáng 8/2, tức ngày 26 tháng Chạp, cụ Phan đến chào Công sứ và Tổng đốc Nghệ An, đều được đón tiếp rất chu đáo. Đặc biệt, tám giờ rưỡi sáng ngày hôm ấy, phu nhân cụ Phan là bà Thái Thị Huyên và con dâu đã vào thăm cụ. Đây là cuộc gặp giữa hai vợ chồng nhà chí sĩ sau hơn hai mươi năm xa cách. Bà Huyên đã nói những lời thật cảm động và khảng khái: “Thưa thầy, vợ chồng xa cách nhau nay đã hai mươi năm lẻ, thầy còn sống mà về đến xứ sở thế là tôi lấy làm trân nguyện. Thầy đã đem thân ra làm việc cho nước, thì sao cho hết nghĩa vụ cho bằng lòng quốc dân, chớ có nên tưởng chi việc vợ con nghèo túng, miễn sao giữ cho tròn danh tiết là hơn. Đó là điều của tôi nguyện vọng bấy lâu nay. Còn việc gia đình đã có tôi lo liệu rồi”.

Hai cuốn sách tập hợp các bài báo phản ánh về chuyến thăm quê của cụ Phan.

Cụ Phan cũng cảm động mà rằng: “Mấy lời bà nói rất là chánh đáng, tôi lấy làm cảm ơn”. Sau đó cụ lên xe về thăm quê nhà Nam Đàn. “Khi xe hơi về tới nhà, các thân hào kẻ tới người lui thăm viếng rất là rộn rực”.

Ngày 11/2/1926, cụ Phan dọn vào ở cùng gia đình hai người con trai ở trong thành. Mấy ngày Tết những người đồng chí cũ và học trò, bạn bè đến chúc Tết, rồi mời cụ dự tiệc rất vui vẻ. Chiều mùng Một Tết, cụ đi chơi ngắm cảnh Bến Thủy và sông Lam.

Đặc biệt, trong dịp về quê lần này, cụ đã đến thăm Trường Quốc học Vinh. Tại đây, Hiệu trưởng nhà trường là nhà giáo, nhà nghiên cứu Le Breton (tác giả cuốn khảo cứu nổi tiếng “An Tĩnh cổ lục”) đón tiếp và hướng dẫn cụ thăm trường. “Tuy học trò hôm ấy nghỉ tết nhưng cụ trông thấy học đường to lớn, học vụ mở mang, nào sở dục tài, phòng thí nghiệm, nào phòng cách trí, phòng họa địa đồ (vẽ địa đồ bản tỉnh và các bản đồ địa chất cổ tích thổ sản các hạt), nào trường thể thao, vườn thí nghiệm, các loài cây cùng các thứ phân bón vân vân. Cụ rất lấy làm khen ngợi”. Cụ góp ý cho trường nên mở rộng sân tập thể thao và mở thêm một phòng để trưng bày các đồ thủ công do học sinh làm. Ông Le Breton đã trân trọng ghi nhận và hứa sẽ thực hiện.

Cũng tại Trường Quốc học Vinh, cụ Phan tới xem nơi sinh hoạt của Hội “Hoan Châu cổ học”, một hội mới thành lập để nghiên cứu về văn hóa, địa dư, lịch sử vùng Hoan Châu. Cụ phấn khích trước những bức ảnh phóng to chụp đền Cuông, thành Vạn An, đền thờ Vua Mai Hắc đế, thành Lục Niên (Nam Đàn), thành Liễu Thăng (Hưng Nguyên), miếu và lăng ông Nguyễn Thiếp là một ẩn sỹ đời Tây Sơn, thường gọi Lục Niên phu tử. Cụ Phan xem xong lấy làm vui lòng và khen ngợi, cụ cũng hứa sẽ viết bài về lịch sử tỉnh nhà cho Hội.

Tượng cụ Phan Bội Châu trong khuôn viên Khu Lưu niệm Phan Bội Châu tại thị trấn Nam Đàn. Ảnh tư liệu: Thành Cường

Ngày 14/2/1926, tức ngày mùng Hai tết, cụ Phan lên xe vào Quán Nghè (Hà Tĩnh) thăm  quê của Tiến sỹ Ngô Đức Kế và ở lại đó một ngày, một đêm. Sáng hôm sau (15/2), tức mùng Ba tết, cụ lên đường vào Đồng Hới. Trưa hôm ấy tại nhà bác sỹ Nguyễn Kinh Chi, cũng như ở hội quán Hội Quảng Tri Đồng Hới, các nhà tri thức vào chào cụ rất đông. Chiều hôm ấy, Hội Quảng Tri mở tiệc đón chào cụ. Tám giờ tối, tan tiệc, cụ Phan đi dạo phố. “Cụ đi giữa, hai bên có hai người cầm hai cây đèn măng sông, ở sau thì các nhà thân hào trí thức, thiên hạ chạy theo, nhứt là con nít và học sanh, lũ lượt kéo theo, như một ngày lễ gì lớn vậy”.

Sáng 16/2/1926, tức ngày mùng Bốn tết, cụ lên đường vào Huế, kết thúc một hành trình thăm quê lịch sử./.

Phạm Xuân Cần

Nguồn baonghean.vn

https://baonghean.vn/chuyen-cu-phan-boi-chau-ve-tham-que-dip-tet-binh-dan-1926-301353.html