Theo nhiều nguồn sử liệu, “Tỉnh thành này ở địa phận thôn Tân Lân, huyện Phước Chánh. Khi đầu bản triều dựng đặt ở thôn Phước Lư, năm Gia Long 15 (1816) dời qua chỗ này. Năm Minh Mạng 15 (1834), đắp thành đất, năm 18 (1837) xây lại bằng đá ong” (Quốc sử quán, Đại Nam Nhất Thống Chí, tỉnh Biên Hòa, Lục tỉnh Nam kỳ). Cổ thành đời Minh Mạng vốn có 1 kỳ đài, 4 cửa và cầu đá qua hào nước, chu vi tới 388 trượng (diện tích hơn 18ha), lớn nhất trong các thành tỉnh Nam bộ cùng thời, chỉ sau Gia Định thành (chu vi 429 trượng).

Mới đây, theo yêu cầu của UBND và Sở VH-TT-DL tỉnh Đồng Nai, các nhà khoa học thuộc Bộ môn Khảo cổ học, Khoa Lịch sử (Trường ĐHKHXH-NV - ĐHQG TPHCM) đã phối hợp với Ban Quản lý Di tích - Danh thắng và Đại học Đà Lạt khảo sát hiện trường của Dự án cao tầng “Chung cư Sonapart” nằm kế bên Thành cổ (tọa độ: 10056’57.2’’ vĩ độ Bắc; 106049’13.6’’ kinh độ Đông) nhằm nghiên cứu, cung cấp các dữ liệu về khảo cổ góp phần xác định phạm vi dấu tích của Thành Biên Hòa xưa với những di sản văn hóa còn tiềm ẩn trong lòng đất.

Qua đó đề ra những yêu cầu cụ thể về bảo vệ và phát huy giá trị di tích, phục vụ cho công tác trưng bày, giáo dục, đào tạo, nghiên cứu của giới nghiên cứu, các nhà quản lý di sản văn hóa, sinh viên, học sinh đối với kiến trúc quân sự được nhiều thế hệ người Nam bộ yêu quý như một quần thể “Võ Miếu” ven bờ Đồng Nai không quá xa Văn Miếu Trấn Biên.

Đoàn công tác đã đào 14 hố thám sát với tổng diện tích hơn 60m², phát hiện dưới nền móng tòa thành cổ cả trầm tích văn hóa nguyên thủy có độ dày 90-140cm ken dày dấu tích 3.054 tiêu bản thuộc 3 khối nguồn liệu liên quan trực tiếp đến đời sống cư dân cổ chính “trên mảnh đất này”, dàn trải trong khung niên biểu khá lớn, ít nhất từ thời kỳ truyền thống văn hóa Óc Eo ở Biên Hòa và Đông Nam bộ hiện hữu thịnh đạt nhất (thế kỷ VI-VII AD) cho đến các thời kỳ hậu Óc Eo, Trung và Cận đại.

Xưa nhất ở đây chính là các dấu vết cư trú thời Cổ sử thuộc truyền thống văn hóa Óc Eo - hậu Óc Eo với những mảnh ngói móc mang hình Phật, các mảnh hỏa lò “kiểu cà ràng”, gốm trổ lỗ tròn và các sưu tập gốm mịn trắng, cùng các loại hình gốm dân dụng tiêu biểu thuộc thời phát triển của truyền thống văn hóa Óc Eo (từ thế kỷ VI-VII AD trở đi) trên đất Biên Hòa xưa.

Phát hiện này củng cố thêm về sự hiện diện của các chứng tích vốn có ở chính Thành cổ Biên Hòa và vùng ven từ nhiều năm trước, như các tượng thần Hindu giáo Visnu, Ganesha, Lasmi, tượng nam thần, tượng Phật thiền dưới mái che 7 đầu rắn thần Naga, các phù điêu người cầu nguyện, các cấu kiện kiến trúc đài điện Hindu giáo hoặc linh vật bằng đá phiến như Yoni, bệ thờ, tấm đan giống đà ngang hay bậc tam cấp kiến trúc... và hàng ngàn cổ vật như bàn nghiền kiểu Pesani, chày nghiền, ngói chóp, bình con tiện, bình có vòi, gốm mịn và gốm tráng men niên biểu xác thực cả truyền thống cư trú và sáng tạo văn hóa cổ kính và lâu đời ở đất Biên Hùng trước cả thiên kỷ khi vua Gia Long và Minh Mạng định thành trấn thủ.

Khối di tồn vật thể thứ hai chính là sưu tập mảnh thuộc đồ sành các loại (hũ, vò, niêu, ấm vòi, nắp đậy…) chủ yếu là đồ gia dụng từ nhiều nguồn lò Việt vùng Biên Hòa, Lái Thiêu, Sài Gòn và cả ở miền Nam Trung bộ (Việt Nam), có cả gốm Gò Sành và gốm Champa, có cả gốm Khmer…; cùng các sưu tập lớn hơn của nhiều đồ gốm tráng men từ đồ dân dụng đến đồ kiểu, chủ yếu gốm hoa lam (hũ, vò, bình, bát, tô, chén, đĩa, đèn...)... Có cả đồ trang sức như vòng đeo tay bằng đồng và đá cứng, đá cát có vết chế tác, các thỏi - cục đất nung cháy… Những tư liệu khảo cổ học này chứng thực quá trình tụ cư sinh sống của làng xưa Tân Lân thời Trung và Cận đại hiển nhiên cũng từ trước khi định cả cương vực này thành tỉnh.

Khối di tồn vật thể thứ ba liên quan trực tiếp đến công trình phòng thủ xứ Biên Hòa như các đường móng nhà bằng đá ong, gạch vồ, gạch thẻ, đá, các sàn bê tông, đường ống nước bằng sắt và cả căn hầm dưới lô cốt, gạch đinh nung đặc, nguyên liệu ngói lợp, gốm - sành - sứ cận đại và hiện đại, các vật dụng sinh hoạt các thời như đồ sứ trắng cao cấp châu Âu, vỏ chai rượu Tây, xương trâu bò, than củi đun nấu, các đồ quân dụng sản xuất từ Pháp và cả từ Mỹ (bản lề, móc cửa, đinh các loại, nẹp sắt, dũa, đục, còng chữ U các cỡ, dao gẫy, kẽm gai...), đầu đạn các loại, có cả các viên đạn nguyên chỉ dẫn vị trí “hầm chứa đạn” trong nội ô Thành cổ…

Di tích “làng cổ Tân Lân dưới chân Thành Biên Hòa” vừa được khám phá, đào thám sát theo hệ thống lớn theo các trầm tích cư trú dày đặc và liên tục nhiều thế kỷ chính là “Di chỉ khảo cổ học Lịch sử” có khả năng cung ứng cho chúng ta nhiều tài liệu phục sử quý báu ở chính Biên Hòa nói riêng và cả Nam bộ nói chung. Bởi vì, “Khảo cổ học Lịch sử" phải lấy việc khôi phục toàn diện đời sống của cư dân trên các miền đất nước trong lịch sử làm mục tiêu.

Đặc biệt phải chú trọng những mặt mà nguồn sử liệu viết không thể giúp chúng ta được… Không thể chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu các đình chùa đền tháp trên mặt đất hay dưới đất, cần khai quật phân tích các loại hình mộ khác nhau mà chúng ta đều biết rằng thế giới người chết phản ánh thế giới người sống.

Nhưng quan trọng hơn - mà điều này từ trước chúng ta chưa làm được - là phải khai quật các di chỉ cư trú thời kỳ lịch sử. Chỉ có khai quật các di chỉ cư trú chúng ta mới nhận thức được một cách toàn diện đời sống dân cư qua các thời kỳ lịch sử” (Hà Văn Tấn, 1991). 

PGS-TS PHẠM ĐỨC MẠNH
(Trưởng Bộ môn Khảo cổ học, Trường ĐH KHXH-NV TPHCM)

Theo SGGP