Câu thành ngữ “Chè Thái, gái Tuyên” không biết có từ bao giờ nhưng đến nay đã trở thành câu cửa miệng của rất nhiều người khi nhắc đến mảnh đất xứ Tuyên thơ mộng.

Trong ngôn ngữ của người Việt, chúng ta thường dùng lối nói sóng đôi để miêu tả một sự việc, hiện tượng. Ví dụ: “Nước khe, chè núi”, “Cá chậu, chim lồng”, “Trai anh hùng, gái thuyền quyên”... “Chè Thái, gái Tuyên” cũng có thể được coi là một trường hợp tương tự mà dân gian mượn sự tinh túy, hương vị thơm ngon khó quên của chè ở vùng đất Thái Nguyên để nói đến cái tinh tế, đằm thắm, thanh thoát của người con gái xứ Tuyên. “Chè Thái” là một đặc sản khiến nhiều người đã được thưởng thức phải tấm tắc khen, là một thức uống không thể thiếu với mỗi người “sành” trà đạo. Hình ảnh người con gái xứ Tuyên đặt song song với hương vị của “Chè Thái” phải chăng để lột tả vẻ đẹp của người con gái Thành Tuyên?

Theo PGS. TS Trần Mạnh Tiến, thứ nhất, “Gái Tuyên” đẹp do điều kiện tự nhiên và lịch sử truyền thống được ghi đậm giai đoạn lịch sử cuối triều Lê đầu triều Nguyễn với những tuyệt thế giai nhân tựa tiên sa được truyền tụng ở Châu Phu và Đại Man. Trước kia, Tuyên Quang là một vùng đất rộng lớn gồm các tỉnh Hà Giang, Tuyên Quang và một phần của Cao Bằng. Tuyên Quang là vùng đất cổ, đất gốc, ghi nhiều dấu tích của lịch sử và đều gắn với quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc... Trên Núi Thổ Sơn nằm ở trung tâm thành phố, bên cạnh dòng sông Lô hiền hòa còn lưu lại tấm bia đá từ thế kỷ XV. Bia đá ghi: “An biên viễn ải ưu kim bạc/Tuyên thành vạn cổ áng Thăng Long” (Tạm dịch: Ở nơi biên cương xa xôi nơi có nhiều vàng bạc/ Thành Tuyên Quang muôn đời là nơi che chở cho đất Thăng Long) đã khẳng định Tuyên Quang là vùng đất “Sơn kỳ thủy tú” có vị thế quốc phòng quan trọng. Các triều đại phong kiến coi Tuyên Quang là vùng phên dậu ở phía bắc của Tổ quốc và những vị tộc trưởng, tù trưởng ở đây được xem là “nanh vuốt” của triều đình.

Bởi vậy, để giữ chắc phên dậu nơi biên ải, nhà nước phong kiến phải kết giao và giữ chặt mối quan hệ đối với các tù trưởng, tộc trưởng. Họ đã sử dụng các kế sách để trị nước như: Khoan thư sức dân, phân chia ruộng đất và không loại trừ cả “kế mỹ nhân” đó là gả công chúa, quận chúa cho các tù trưởng, tộc trưởng để tạo dựng niềm tin, lòng trung thành. Bài văn bia “Bảo Ninh Sùng Phúc tự bi” (văn bia chùa Bảo Ninh Sùng Phúc) được khắc bằng chữ Hán trên một tấm bia đá từ thế kỷ XIII, cách đây 900 năm đặt tại Chùa Bảo Ninh Sùng Phúc thuộc xã Yên Nguyên (Chiêm Hóa) có ghi tên một vị công chúa nhà Trần. Vị công chúa ấy tên là Khâm Thánh. Công chúa Khâm Thánh được vua cha gả cho tù trưởng Hưng Tông, một người có công bảo vệ giang sơn, trấn giữ biên ải chống giặc ngoại xâm. Thế kỷ thứ XV, nhà Mạc xây thành đắp lũy ở một số nơi và Tuyên Quang là nơi vương triều nhà Mạc chọn làm chốn định đô khi thất thế”.

Như vậy một vương triều tồn tại cùng với nó là sự có mặt của vua chúa, quan lại, cung tần, mỹ nữ. Những người con gái đẹp được tuyển chọn để tiến cung, trở thành phi, tần, thê thiếp, người hầu của vua chúa, quan lại phải là những người con gái “sắc nước hương trời”, được rèn rũa và dạy bảo đầy đủ gia phong, lễ nghĩa, phép tắc. Từ đó ta có thể lý giải rằng, theo mỗi thời kỳ, giai đoạn đều có thêm những công chúa, quận chúa được gả về đây và tháp tùng họ lên Tuyên Quang chắc chắn có cả một đoàn tỳ thiếp đẹp người, đẹp nết được lựa chọn từ nhiều nơi cùng một đội ngũ quân binh tráng kiệt.

Thứ ba, ngoài người Kinh, tỉnh ta còn có hơn 20 dân tộc anh em khác (trong đó nhóm người Thủy bí ẩn và ít người nhất Việt Nam). Đặc điểm sinh sống của các dân tộc nơi đây là ít co cụm mà thường phân tán, đan xen nhau. Do đó, khi các vương triều sụp đổ và hòa bình trở lại sự giao thoa lối sống, văn hóa và hôn nhân đa tộc của hậu nhân đã sinh ra nhiều người đẹp cho xứ Tuyên.

Ông Trương Đức Tiến, Trưởng Phòng Văn hóa Thông tin thành phố Tuyên Quang khẳng định: “Câu thành ngữ này đã có từ lâu và không ít người đã tốn nhiều giấy mực vì nó. Tôi đồng tình với một số kiến giải “Gái Tuyên” đẹp của PGS.TS Trần Mạnh Tiến, tuy nhiên cần nói thêm rằng “Gái Tuyên” đẹp còn bởi Tuyên Quang đã được khẳng định là một vùng đất mẫu”.

Theo đó, tín ngưỡng dân gian thờ Mẫu thần chiếm phần lớn trong quảng đại quần chúng ở Tuyên Quang. Thờ Mẫu là thờ những nhân vật nữ có công đức, chức sắc trong lịch sử, được dân gian sùng bái, suy tôn là “Mẫu” (“Mẫu” tức là: Mẹ; “Mẫu” cũng có thể hiểu là sự mẫu mực). Ở Tuyên Quang có rất nhiều đền thờ Mẫu, có thể kể đến một số đền lớn như: Đền Hạ, đền Ỷ La thờ Mẫu Thượng thiên, đền Lâm sơn thờ Mẫu Thượng ngàn, đền Thượng thờ Mẫu Thoải... Ở những ngôi đền này còn lưu giữ nhiều chứng tích về huyền thoại của nhiều vị công chúa như: Quỳnh Hoa và Phương Dung, Bạch Anh công chúa... Như vậy theo chiều dài của lịch sử, những thế hệ hậu “Mẫu” sinh sôi sẽ được thừa hưởng những nét đẹp của tổ tiên, giống nòi mình. Do đó, cũng có thể khẳng định “Gái Tuyên” đẹp là bởi yếu tố di truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác”.