Được xếp đầu trong danh sách Hà Tiên thập vịnh, đền thờ là nơi người dân Hà Tiên (Kiên Giang) tưởng nhớ công đức của dòng họ Mạc, những người có công khai phá mảnh đất này.

Đền thờ họ Mạc nằm trên đường Mạc Cửu ở thị xã Hà Tiên. Đây là điểm tham quan đứng đầu trong danh sách Hà Tiên thập vịnh. Ảnh: Tiêu Phong.

Theo sử sách ghi lại, Mạc Cửu là người Hoa, vì không muốn sống dưới sự thống trị của nhà Thanh, ông đã đưa gia đình lên thuyền xuôi Nam. Khi đến đất Hà Tiên hiện nay, ông đã dừng lại định cư, khai phá vùng đất này. Khi nhà Nguyễn tiến hành công cuộc mở rộng bờ cõi về phương Nam vào đầu thế kỷ 18, Mạc Cửu đã dâng vùng đất Hà Tiên cho chúa Nguyễn (năm 1708) và được phong làm 'Tổng trấn xứ Hà Tiên'.

Chúa Nguyễn đã cho Mạc Cửu toàn quyền tự chủ vùng đất này và duy trì truyền thống cha truyền con nối. Trải qua 7 đời nắm quyền, dòng họ Mạc đã biến vùng đất Hà Tiên hoang sơ thành một trong những địa điểm buôn bán sầm uất nhất trong khu vực.

Có tên gọi khác là Trung Nghĩa Đường hay miếu Ông Lịnh (cách gọi của người dân địa phương), lăng Mạc Cửu nằm dưới chân núi Bình San với mặt hướng về phía Đông, nơi có núi Tô Châu và dòng Đông Hồ thơ mộng. Lăng là một quần thể kiến trúc đền thờ, lăng mộ dòng họ Mạc từ dưới chân núi cho lên đến đỉnh núi. Đây là công trình được chính Mạc Thiên Tích (con trai cả của Mạc Cửu) thiết kế và xây dựng vào khoảng thời gian 1735-1739.

Tên gọi Trung Nghĩa Đường bắt đầu từ hai câu đối do chúa Nguyễn ban tặng “Nhất môn trung nghĩa gia thinh trọng. Thất diệp phiên hàn quốc lũng vinh” (Một nhà trung nghĩa danh thơm cả họ. Bảy lá giậu che, cả nước mến yêu), ý nói dòng họ mạc đời đời Trung Nghĩa. Lăng được xây dựng theo kiến trúc ba gian với cổng Tam Quan phía trước, hai bên là hai câu đối của chúa Nguyễn.

Bên trong đền thờ được xây dựng theo kiến trúc 3 gian, đây là nơi thờ cúng dòng họ Mạc cùng với những người có công khai phá mảnh đất Hà Tiên. Ảnh: Tiêu Phong.

Từ ngoài cổng đi vào là một khoảng sân rộng, giữa sân là nơi dừng chân, dành cho các cuộc hội họp ngày xưa của dòng họ. Bên trong là đền thờ ba gian, với đền thờ tiền hiền bên phải (thờ những người đến vùng đất này trước ông Mạc Cửu), bên trái là đền thờ hậu hiền (thờ những người đến vùng đất này sau ông Mạc Cửu). Điểm thờ cúng chính của đền có 4 chữ 'Khai Trấn Trụ Quốc' của nhà Nguyễn ban tặng cho dòng họ Mạc. Bàn thờ ông Mạc Cửu và hậu duệ 7 đời được đặt trang nghiêm giữa chính điện. Các quan văn, võ hay các phu nhân được thờ ở hai bên phải trái.

Ngoài khu vực chính là đền thờ, các ngôi mộ của dòng họ Mạc đều được xây dựng trên núi Bình San. Phía trước đền là hai ao sen lớn, tương truyền đây là hai ao nước ngọt được Mạc Cửu cho người đào để tích trữ nước ngọt cho người dân Hà Tiên sử dụng vào thời điểm khô hạn.

Tuy trải qua gần 300 năm, nhưng đền thờ, lăng mộ dòng họ Mạc vẫn giữ được nguyên vẹn những nét kiến trúc của thời kỳ đầu. Ngày nay, đền thờ dòng họ Mạc là điểm đến đầu tiên của du khách khi đến thăm quan Hà Tiên thập vịnh (gồm các danh thắng như Thạch Động; Đông Hồ ấn nguyệt; bãi biển Mũi Nai; núi Bình San...). Đến đây, du khách sẽ được nghe lại những câu chuyện, những truyền thuyết về dòng họ Mạc, một dòng họ được người dân Hà Tiên đời đời tưởng nhớ, tôn thờ.