Có thể dùng đường mũi để đưa thuốc vào cơ thể với hai mục tiêu: trị bệnh tại chỗ, trị bệnh toàn thân.

Các lợi điểm khi đưa thuốc theo đường mũi

Dùng qua mũi, thuốc không bị chuyển hóa nơi ruột và gan như thuốc uống. Như thuốc Desmopressin trị đái tháo nhạt, đái dầm được bào chế dưới dạng bơm, xịt vào mũi để tránh bị phân hủy khi đi qua đường tiêu hóa. Hay thuốc Sumatriptan trị nhức đầu kiểu migraine dùng cách đưa qua đường mũi vừa cho tác động nhanh hơn vừa tránh bị phản ứng gây nôn khi uống thuốc dưới dạng viên.

Những giới hạn và tác hại của đưa thuốc theo đường mũi

- Những loại thuốc phải dùng thường xuyên và đưa vào cơ thể nhiều lần trong ngày không thích hợp với đường mũi vì có thể gây hại cho tế bào màng mũi.

- Khó kiểm soát chính xác số lượng thuốc được hấp thu qua đường mũi. Vì thế, bệnh nhân dùng thuốc qua đường mũi có khi phải được tận tình cách bơm xịt và hít thở đúng cách để thuốc (đặc biệt là thuốc trị suyễn, COPD) không bị thất thoát.

- Điều hết quan trọng là thuốc dùng qua mũi vẫn có thể gây ngộ độc, đặc biệt là trẻ con nếu dùng thuốc không đúng.

Những vụ ngộ độc do thuốc dùng qua mũi

- Một loại thuốc dùng qua mũi đồng thời là thuốc thoa giảm đau dùng lâu đời là dầu gió, cao xoa (còn gọi là dầu cù là). Để có tác dụng thông mũi, sát trùng đường hô hấp và giảm đau, dầu gió hay cao xoa chứa nhiều loại tinh dầu bay hơi như: tinh dầu bạc hà (menthol), tinh dầu chương não (camphor), đặc biệt, một số dầu xoa có chứa thêm methyl salicylat, tinh dầu bạch đàn (tinh dầu khuynh diệp), tinh dầu thông… Đã có nhiều thông tin báo cáo trẻ sơ sinh bị ngộ độc vì mẹ mới sinh dùng dầu gió xức cho mình và làm dầu này dính trên mũi cháu bé. Menthol, camphor có tác dụng kích ứng hô hấp trẻ sơ sinh, khi trẻ hít phải các chất này sẽ làm trẻ ngưng thở do suy hô hấp. Phụ nữ cho con bú cũng tránh không nên dùng thuốc thoa chứa methyl salicylat vì thuốc có thể dính ở đầu vú, trẻ bú vú sẽ nuốt phải methyl salicylat và ngộ độc.

- Một loại thuốc dùng qua mũi là thuốc nhỏ mũi có tác dụng co mạch, chống sung huyết nhằm trị nghẹt mũi, sổ mũi có thể trở thành tai họa cho trẻ nhỏ. Một số cha mẹ tự mua thuốc nhỏ mũi co mạch nhỏ cho trẻ và trẻ bị ngộ độc. Từ năm 1985 - 2012, FDA Mỹ đã xác định có 96 trường hợp trẻ em ở Mỹ từ 1 tháng đến 5 tuổi đã bị ngộ độc vì các chế phẩm chứa chất co mạch là naphazolin. Còn ở ta trong thời gian qua, BV. Nhi Đồng 1 TP.HCM đã cấp cứu chữa cho một số trẻ nhũ nhi bị thở yếu, tay chân lạnh, tím tái vì được cho nhỏ mũi thuốc có chứa naphazolin.

Bị sổ mũi nghẹt mũi là do ở niêm mạc mũi bị rối loạn như bị dị ứng gây giãn mạch, tiết dịch và có hiện tượng sung huyết. Vì thế, khi dùng thuốc nhỏ mũi có chứa dược chất có tác dụng cường giao cảm thần kinh (hay trực giao cảm TK) như: naphazolin (biệt dược Nasoline, Rhinex 0,05 %), oxymetazolin, xylometazolin… làm cho co mạch và giảm sung huyết ở niêm mạc mũi, làm nước mũi hết chảy ràn rụa. Đối với trẻ nhỏ, trẻ sơ sinh, nhũ nhi, tác dụng gây co mạch của thuốc không chỉ khu trú ở niêm mạc mũi mà gây co mạch toàn thân, tức co mạch ở cả tim, gan, thận… đưa đến tai biến gây tím tái, vã mồ hôi, choáng, phải được cấp cứu tại bệnh viện. Vì vậy, đối với trẻ dưới 8 tuổi, tuyệt đối không dùng thuốc nhỏ mũi chứa dược chất làm co mạch, chống sung huyết để nhỏ mũi. Cũng vì tác dụng cường giao cảm TK gây co mạch mà người lớn là bệnh nhân bị bệnh tăng huyết áp, tim mạch, cường giáp hay phụ nữ có thai và cho con bú phải rất thận trọng, chỉ nên dùng thuốc nhỏ mũi loại này khi được bác sĩ chỉ định, không nên tự ý sử dụng bừa bãi. Đặc biệt, thuốc nhỏ mũi co mạch chống sung huyết dùng lâu dài có thể gây hiện tượng “bật lại” (rebound) tức lúc đầu làm hết sổ mũi, nghẹt mũi nhưng sau đó gây ngẹt mũi trở lại, làm viêm mạn tính niêm mạc mũi rất khó trị. Vì vậy, có khuyến cáo người lớn bình thường không dùng thuốc nhỏ mũi co mạch, chống sung huyết quá 5 ngày.

Trẻ nhỏ, nhũ nhi, phụ nữ có thai hoặc người lớn cần nhỏ mũi thường xuyên nên dùng dung dịch natri clorid 0,9% (NaCl 0,9%), còn gọi là dung dịch “nước muối sinh lý” để nhỏ.

PGS.TS. NGUYỄN HỮU ĐỨC