Năm 2012, dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh đã chính thức được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia. Đầu năm 2013, hai tỉnh Hà Tĩnh và Nghệ An phối hợp với các cơ quan chức năng của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, Ủy ban UNESCO Việt Nam lập hồ sơ trình UNESCO xét công nhận ví, giặm Nghệ Tĩnh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Theo nhạc sĩ Thanh Lưu, ngày ấy, dù bước đầu “sân khấu hóa” dân ca ví, giặm gặt hái được một số thành công nhất định, nhưng giữa các nhà nghiên cứu văn hóa, nghệ sĩ và công chúng vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm khác nhau, nổi bật nhất vẫn là vấn đề: “Liệu có cần thiết phải “sân khấu hóa” dân ca hay không? Hay là chỉ cần bảo tồn như nguyên bản trong đời sống, lao động của nhân dân?”. Giữa thời buổi chiến tranh khốc liệt, rất nhiều cuộc hội thảo khoa học đã được tổ chức nhằm làm rõ vấn đề trên, quan điểm cuối cùng được thống nhất là cần duy trì cả hai hướng: Một, bảo tồn nguyên dạng những làn điệu ví, giặm với hình thức, nội dung lời ca, giai điệu, diễn xướng; hai, tiếp tục thể nghiệm “sân khấu hóa”, cải biên dân ca, xây dựng các vở kịch hát chuyển tải các đề tài truyền thống và đương đại, đáp ứng nhu cầu thưởng thức nghệ thuật hát dân ca của đông đảo quần chúng nhân dân...

Có bốn tiêu chí được đặt ra khi “sân khấu hóa” và cải biên dân ca ví, giặm là: Đậm đà chất liệu dân gian; lời ca phải mang chất thơ, ngôn ngữ giản dị; cấu trúc kịch hát phải tuân theo khúc thức dân gian; lời ca, làn điệu phải phù hợp và lột tả tính cách nhân vật. Trong giai đoạn này, nhiều vở kịch hát dân ca được sáng tác và dàn dựng, như: Đầu bến sông, Cô gái sông Lam, Mai Thúc Loan, Chuyện tình ông vua trẻ, Đốm lửa núi Hồng v.v.. liên tiếp được công diễn và được công chúng hoan nghênh.

Và cho đến bây giờ, dân ca ví, giặm có bước phát triển về chất, đó là sự chuyển hóa từ hình thức ca hát dân gian đến ca nhạc chuyên nghiệp, rồi ca kịch sân khấu. Một loạt làn điệu cải biên ra đời và khẳng định sức sống nội tại của nó, như các làn điệu “Giận mà thương”, “Hát khuyên”, “Đại thạch”, “Tứ hoa”, “Xẩm thương”, “Xẩm chợ” v.v..

Liên hoan đậm đà sắc màu dân gian

Nhạc sĩ Lê Hàm, thành viên Ban giám khảo Liên hoan ví, giặm lần thứ 2 cho biết: “Trong Liên hoan lần này, các câu lạc bộ hát dân ca ở Nghệ An và Hà Tĩnh đã có nhiều cố gắng phục dựng không gian diễn xướng dân gian lên sân khấu, như các điệu ví đò đưa, ví phường vải, ví phường nón, hát đối đáp - thầy gà. Điều đó có phù hợp trong việc bảo tồn và phát triển dân ca ví, giặm hay không còn phải được nghiên cứu, đánh giá khách quan, nhưng trước mắt đã mang lại những nét mới, làm cho liên hoan thêm đậm đà màu sắc dân gian”.

Bàn về vấn đề bảo tồn và phát huy dân ca ví, giặm, nhà nghiên cứu văn hóa Thái Kim Đỉnh cho rằng, cần đầu tư xây dựng những mô hình tái lập không gian diễn xướng của ví, giặm; đồng thời, tích cực phát hiện, bồi dưỡng các nghệ nhân. Mặt khác, trong công tác nghiên cứu, cần xác định những vấn đề cần bảo tồn nguyên dạng, những vấn đề cần phát huy, “sân khấu hóa”, nhằm phổ biến, đưa dân ca ví, giặm vào đời sống nhân dân.

Trong đời sống sôi động hiện nay, cũng như dân ca của các vùng miền khác, dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh có những biểu hiện mai một đáng tiếc. Cần phải làm gì và làm như thế nào để bảo tồn và phát huy, phát triển kho tàng dân ca Nghệ Tĩnh là vấn đề vô cùng lớn và khó khăn, đòi hỏi các cấp chính quyền và ngành văn hóa cần tìm tòi, tổ chức và nhân rộng những mô hình hoạt động phù hợp. Những người yêu dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh cho rằng, cần nhìn thẳng vào thực tế để tổng kết, đánh giá hiệu quả của công tác bảo tồn, phát huy di sản dân ca, xem xét một cách nghiêm túc các giải pháp đã thực hiện có hiệu quả đến đâu, ở mức độ nào; cần có những nghiên cứu chuyên sâu về môi trường văn hóa, tâm lý, thị hiếu âm nhạc của công chúng đương đại để làm cơ sở cho việc đề ra các giải pháp bảo tồn, phát huy di sản dân ca cổ truyền. Để thực hiện được điều đó, các cấp, các ngành chức năng cần thay đổi nhận thức, phát huy tính chủ động, sáng tạo trong quá trình nghiên cứu, đồng thời đầu tư thỏa đáng cho việc bảo tồn và phát triển dân ca ví, giặm; tổ chức tuyên truyền, quảng bá rộng rãi dân ca ví, giặm dưới nhiều hình thức và phương tiện chuyển tải...