Nhận nhiệm kỳ từ 20/7/1945 và kết thúc khi Cách mạng tháng Tám bùng nổ, cụ Trần Văn Lai là Thị trưởng đầu tiên và duy nhất của thành phố Hà Nội. Tuy chỉ giữ chức Thị trưởng trong khoảng 1 tháng nhưng cụ đã làm được nhiều việc cho thành phố, trong đó có việc đặt tên cho hầu hết các con phố ở Hà Nội.

Cụ Trần Văn Lai (bên trái) vợ con (Ảnh: Hanoitv)

Cụ Trần Văn Lai sinh trưởng trong một gia đình làm nghề khảm trai có tiếng đất kinh kỳ nhưng lại theo học ngành Y và trở thành bác sĩ. Luôn mang tư tưởng chống Pháp, nên dù là một bác sĩ tài năng ở nhà thương Phủ Doãn (nay là Bệnh viện Việt Đức), người thanh niên Trần Văn Lai đã từng bị Pháp giam giữ tại nhà tù Sơn La rồi nhà tù Hỏa Lò cùng với những người như Hoàng Công Khanh, Phạm Khắc Hòe.

Tiến sĩ Sử học Dương Lan Hải, con dâu cụ Trần Văn Lai (hiện sống trong ngôi nhà cổ tại ngõ Tức Mạc), cho biết cụ là người đã đặt tên cho hầu hết con phố Hà Nội từ trước Cách mạng tháng Tám, trong đó, có phố Trần Hưng Đạo và cả con ngõ nhỏ Tức Mạc nơi cụ từng  sinh sống.

Ở cương vị Thị trưởng Hà Nội, bác sĩ Trần Văn Lai đã làm được 2 việc chính, đó là dùng tiếng Việt ghi chép các giấy tờ, sổ sách tại Toà Đốc lý Hà Nội và thực hiện đổi tên các đường phố ở Hà Nội.

Tuy nhiên, việc đầu tiên mà cụ thực hiện mà nhiều người còn nhớ là “công cuộc tẩy trừ vết tích nô lệ hồi Pháp thuộc sẽ thực hiện bằng việc hạ tượng Paul Bert cạnh Toà Thị chính, tượng Jean Dupuis đường bờ sông, tượng bà đầm xoè ở vườn hoa Cửa Nam và đài kỷ niệm lính khố xanh ở phố Hàng Trống.

Ngày 1/8/1945, cụ Trần Văn Lai đích thân hạ lệnh phá các bức tượng trên. Về bức tượng Paul Bert, trong cuốn sách “Nhớ một thuở”, nhà văn Nguyễn Công Hoan  kể lại: “Sau ngày phát xít Nhật hất cẳng Pháp ở Đông Dương 9/3/1945, người Việt Nam được cử làm Đốc lý Hà Nội, bác sĩ Trần Văn Lai tổ chức hạ cái tượng quốc sỉ ấy. Trong những người đi xem có một ông già là Mỹ Ký. Thuở bé, hôm dựng tượng Paul Bert, ông Mỹ Ký có đi xem. Hôm nay hạ tượng, ông lại đi xem. Ông sướng quá ôm mặt khóc nức nở”.

Tiếp đó, cụ Trần Văn Lai thực hiện việc đổi một loạt tên phố Hà Nội. Theo nhà văn Tô Hoài,  trước đó các phố Hà Nội đều mang tên Tây hoặc những người Việt có công với Tây. Nhưng khi lên cầm quyền, cụ Lai đã đổi hết toàn bộ. Đại lộ Boulevard Carnot được đổi lại thành Phan Đình Phùng, Boulevard Gambetta được đổi thành Trần Hưng Đạo, Henri D’ Orleans thành Phùng Hưng, Francis Ganier thành Đinh Tiên Hoàng…

Riêng các con phố trong khu phố cổ mà tên phố gắn liền với các làng nghề đất kinh kỳ đều được cụ Lai trả lại tên cũ bằng tiếng Việt. Chẳng hạn: Hàng Đường  (thay cho Rue de Sucre), Hàng Than (Charbon), Hàng Quạt (Éventails), Hàng Đậu (Graines), Hàng Chĩnh (Vases), Hàng Bông (Coton)... Kể cả các phố đã bị lấy tên Pháp như  Hàng Trống (Jules Ferry), Hàng Chuối (Beylier), Hàng Hương (Joffre), Hàng Khay (Paul Bert)...

Cụ Lai là người rất say mê lịch sử dân tộc và dành sự ngưỡng mộ đặc biệt với các anh hùng có công trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Chính vì vậy, tên các danh nhân đã được cụ dùng để đặt tên phố (ví dụ Ngô Quyền, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Bùi Thị Xuân, Hoàng Hoa Thám, Nguyễn Thái Học…).

Tầm nhìn của Trần Văn Lai đáng nể ở chỗ, những tên phố Hà Nội không lộn xộn như ở các thành phố khác mà đều được đặt một cách có ý đồ. Khu trung tâm quanh hồ Gươm là tên các vị vua Đinh, Lý, Lê (Ngô Quyền, Đinh Tiên Hoàng, Lý Thái Tổ, Lê Thái Tổ..).

Xa hơn về phía đường Trần Hưng Đạo là khu vực của các danh tướng thời Trần. Ngay cả ngõ Tức Mạc (nằm trên đường Hưng Đạo, trước là ngõ Tân Hưng) cũng được lấy tên theo quê quán của dòng họ Trần. Còn dọc sông Hồng là những tên phố như Vạn Kiếp, Bình Than, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật, đều là tên của những vị tướng và những trận thủy chiến nổi tiếng thời Trần.

Cụ còn lấy tên các nhà lãnh đạo khởi nghĩa chống Pháp, những nhà yêu nước, các nhà thơ nổi tiếng để đặt tên cho các con phố khác như: Hoàng Hoa Thám, Phan Đình Phùng, Nguyễn Trung Trực, Nguyễn Thái Học, Lương Ngọc Quyến, Nguyễn Trường Tộ, Đội Cấn Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm…

Có thể nhận thấy việc đặt tên cho các phố Hà Nội của bác sĩ Trần Văn Lai theo mấy nguyên tắc sau: Các danh nhân có uy tín lớn được đặt tên cho các phố lớn; các tên phố có những mối quan hệ với nhau được đặt gần nhau…

Sinh thời, cụ Trần Văn Lai là một người rất kín đáo, điềm đạm nhưng vô cùng nhân hậu. Ngôi nhà của cụ ở ngõ Tức Mạc trong nhiều năm liền là nơi người dân nghèo Hà Nội đến khám bệnh và xin thuốc miễn phí. Người dân quanh phố Trần Hưng Đạo đều yêu quý và tin tưởng cụ. Đến mức mà năm 1946, khi Pháp nổ súng tấn công Hà Nội, không ai bảo ai, việc đầu tiên mà người dân khu phố này làm là chạy đến nhà cụ Lai nhờ che chở.

Suốt thời gian kháng chiến toàn quốc, mặc dù không về vùng kháng chiến, nhưng cụ Lai tỏ rõ quan điểm một lòng ủng hộ Chính phủ Cụ Hồ và kiên quyết từ chối mọi lời mời cộng tác của chính quyền thực dân Pháp. Con trai cụ là Trần Mạnh Chu được cụ cho theo cách mạng về vùng kháng chiến. Vì vậy, thực dân Pháp rất căm ghét cụ, gọi cụ là “trí thức trùm chăn”.

Với uy tín, nỗ lực cá nhân và công lao với cách mạng, sau năm 1954, cụ Trần Văn Lai là 1 trong 4 nhân sĩ Hà Nội được Bác Hồ tặng radio. Khi được mời ra giúp đỡ Chính phủ cách mạng, cụ được cử làm Thứ trưởng Bộ Thương binh - Xã hội (thời đó, cụ Vũ Đình Tụng là Bộ trưởng), rồi làm Phó Chủ tịch Ủy ban hành chính Thành phố Hà Nội (bác sỹ Trần Duy Hưng là Chủ tịch).

Nam Khánh (chinhphu.vn)