Tạ Quang Bửu

Mảnh đất Nam Đàn tự hào có thầy Tạ Quang Bửu (1910 – 1986). Sinh ra trong một gia đình khoa bảng, thầy là một trí thức cách mạng tài ba. Thầy đỗ đầu tú tài bản xứ, từng học Đại học Tổng hợp Sorbonne (Paris) và Trường Đại học Tổng hợp Oxford (Anh). Về nước dạy học, thầy dạy rất hay ở nhiều bộ môn, từ Toán, Lý, Hóa, Tiếng Anh đến Động thực vật, Lịch sử, Địa lý. Năm 1947, trong cương vị Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, thầy viết sách “Bắn máy bay bằng súng trường”. Và sau đó nhiều máy bay Pháp bị quân ta hạ gục.

Thời đánh Mỹ, thầy chỉ đạo 2 tổ nghiên cứu phá ngư lôi, phá bom từ trường khiến những vùng sông bị Mỹ phong tỏa được khai thông. Thầy còn là chính trị gia mẫn tiệp tại Hội nghị Đà Lạt, Hội nghị Fontaine Bleau, làm trợ lý đối ngoại cho Bác Hồ khi Người giao tiếp với đồng minh. Với kẻ thù, thầy có thái độ không khoan nhượng. Khi làm trợ lý cho Giám đốc kỹ thuật Nhà máy Thủy điện Huế, nhà nước bảo hộ tặng thầy Huân chương Bội tinh. Trước đông đảo quan khách, thầy cảm ơn rồi cầm huân chương đưa cho người đứng cạnh. Hành động “phạm thượng” này khiến phía Pháp tức tối. Chúng bắt giam thầy một tuần. Tại Hội nghị Đà Lạt, một quan chức Pháp có ý chế giễu, khi hỏi thầy: “Không biết quân đội Việt Minh học trường võ bị nào mà phong tá úy”. Thầy trả miếng: “Chúng tôi chả học trường nào, cứ ai đánh được thiếu úy Pháp thì được phong trung úy, đánh được trung úy Pháp thì phong đại úy, tuần tự tiến lên”.

Nguyễn Cảnh Toàn

Sinh sau thầy Đặng Thai Mai, Tạ Quang Bửu, hơn một thập kỷ, thầy Nguyễn Cảnh Toàn (SN 1926) được xếp vào 1 trong 500 danh nhân khoa học của thế kỷ XX. Con đường thầy đã đi là con đường tự khám phá, tự học rất có ý nghĩa với mỗi chúng ta. Từ một cậu tú học “nhảy cóc”, Nguyễn Cảnh Toàn tự học để dạy được cấp III, rồi lại tự học để dạy đại học, bảo vệ luận án phó tiến sỹ, tiến sỹ. Năm 23 tuổi, thầy là người duy nhất trong một kỳ thi đặc biệt chỉ có 1 thí sinh để chọn giáo viên trung học chuyên khoa chính thức. Thầy đã làm bài xuất sắc được toàn bộ ban giám khảo cho điểm cao.

Khi lãnh trách nhiệm hiệu trưởng, rồi thứ trưởng, thầy càng có điều kiện hiểu sâu, hiểu rộng giáo dục. Thầy coi việc rèn luyện tư duy khoa học, sáng tạo cho học sinh là cách tiếp cận với nghiên cứu khoa học. Bản thân thầy, bằng tư duy độc lập, thầy đã “dám sửa lại phần công thức lượng giác Lobachersky” và được tác giả cuốn Hình học cao cấp được Giáo sư N.V. Ephimor chấp nhận, đưa vào khi tái bản lần thứ tư. Rồi thầy còn nghiên cứu phát hiện Lý thuyết đối hợp bộ (1963), Hình học siêu phi  Ơclít (1970). Công trình của thầy có mặt trong Từ điển khoa học quốc tế. Trên mảnh đất người ta đã từng gieo gặt, thầy lại thâm canh để có một vụ mới.

Với thầy Toàn, đọc 300 trang sách mà lĩnh hội được thì vẫn là học có thầy. Còn chỉ đọc 30 trang mà biết lật đi, rồi lật lại, vừa bảo vệ, vừa phản biện để mình trở thành đồng tác giả hoặc đối lập, đấy mới là tự học. Có một lần, thầy đi dự giờ của một giáo viên giỏi Thái Bình. Thầy bình thản theo dõi, không có dấu hiệu tán thưởng hay phản bác, cũng không ghi chép gì. Thế mà sau đó, thầy viết liền 5 bài báo, trên Báo “Khoa học và đời sống”, giới thiệu nội dung bài dạy, rồi đưa ra nhiều cách dạy khác nhau, khai thác tiềm lực học sinh.

Phương pháp nào thầy nêu ra cũng giúp học sinh tự khám phá, tự kết luận. Thầy không ưa cách áp đặt, dù trong giờ dạy hay trong sách giáo khoa. Thầy Toàn có dáng vẻ đường bệ, sang trọng, nhưng lại rất giản dị trong sinh hoạt. Là Thứ trưởng, nhưng thầy không quen bia rượu, thuốc lá, trà thơm; không thích khoản đãi linh tinh. Thầy giải quyết công việc mạch lạc, nói năng gọn gàng, trúng vào những khúc mắc của người hỏi. Ngay khi phản đối, giọng thầy cũng kiên quyết nhưng mềm mỏng, khó mà trách được thầy…