Vườn quốc gia Pù Mát vừa được UNESCO công nhận “Khu dự trữ sinh quyển tây Nghệ An”, có vành đai xanh lớn nhất Đông Nam Á, với diện tích hơn 1.303.285ha. Tuy nhiên, chúng tôi đã chứng kiến mối đe doạ từ con người tới môi trường sống của các loài động, thực vật ở đây.

Bằng chiếc thuyền nhỏ, ngược dòng sông Giăng để thưởng ngoạn vẻ đẹp nguyên sơ của khu dự trữ sinh quyển có một không hai ở khu vực Đông Nam Á. Từ đập Phà Lài (thuộc xã Môn Sơn, Con Cuông, Nghệ An) nhìn thốc lên hướng tây nam đã thấy bạt ngàn rừng nguyên sinh. Hai bên dòng sông đầy tiếng chim, muông thú líu lo; hai bên mạn thuyền, cá tôm bật tanh tách.

Rừng săng lẻ nằm trong quần thể Vườn quốc gia Pù Mát.

Đa dạng sinh học

Anh Nguyễn Thanh Nhàn - Giám đốc Vườn quốc gia (VQG) Pù Mát không khỏi tự hào mình là người có thâm niên nghiên cứu và được sống gần gũi với thiên nhiên, muôn loài muông thú của khu rừng này hàng chục năm nay. Anh Nhàn cho biết: Hiện VQG Pù Mát có trên 2.494 loài thực vật, 931 chi thuộc 202 họ, trong đó có 68 loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam.

Có hơn 132 loài thú, thuộc 11 bộ, 30 họ, trong đó có 42 loài thú lớn, 39 loài dơi và 51 loài thú nhỏ. Tiêu biểu các loài voi, hổ, sao la, vượn đen má trắng, chà vá chân nâu, khỉ đuôi lợn, mang Trường Sơn… Ngoài ra, VQG Pù Mát còn có 324 loài chim, thuộc 49 họ và 15 bộ, theo các mức độ thì có 3 loài ở mức sắp nguy cấp và 7 loài ở mức sắp bị đe doạ (như loài trĩ sao, công, gà lôi trắng, gà tiền). Hiện ở VQG Pù Mát còn có khoảng 86 loài lưỡng cư và bò sát, 83 loài cá, 459 loài bướm...

Sau gần một ngày trời ngồi thuyền máy, chúng tôi bắt đầu du ngoạn bằng đường bộ trong đại ngàn xanh của Pù Mát. Ngỡ như mình đang lọt vào khu “vườn địa đàng xanh” của một thế giới thần tiên. Đỉnh cao nhất của khu VQG này là đỉnh Pù Mát (khoảng 1.841m) nên được lấy đặt tên cho cả khu rừng. Còn lại hầu như độ cao của rừng khoảng trên dưới 1.000m. Nơi đây xuất hiện nhiều loài cây quý hiếm như sa mu, pơ mu, thông long gà, đỉnh tùng, sam bông trắng…

Sa mu không là cổ tích

Sau bữa cơm nắm ở rừng, anh Nhàn mới bắt đầu kể câu chuyện về cây sa mu, loài cây quý hiếm và là niềm tự hào về loài cây di sản của đất nước Việt Nam. Được biết, khoảng cuối năm 1998, một số người dân tộc Thái thuộc xã Tam Quang, huyện Tương Dương trong quá trình đi rừng bị lạc sâu vào giáp khu vực thượng nguồn Khe Bu, gần biên giới Việt- Lào thì phát hiện những cây khổng lồ giống như những chiếc đũa thẳng đứng cắm giữa trời xanh mà họ không biết được đó là loài cây gì. Có người dân bản địa gọi đó là rừng “cây thần” nên không ai dám động đến.
Cuối năm 2010, cây sa mu dầu ở Pù Mát đã được Hội Bảo vệ thiên nhiên môi trường (VACNE) công nhận là cây di sản số 1 của Việt Nam.

Từ câu chuyện của người dân Tam Quang kể lại, cuộc hành trình đi tìm cây sa mu của đoàn cán bộ VQG Pù Mát bắt đầu. Đoàn gồm 10 thành viên cùng với một số dân bản Tùng Hương (xã Tam Quang, huyện Tương Dương). Xuất phát từ khu vực Khe Thơi, băng qua hết cánh rừng này đến cánh rừng khác, rồi vượt qua ngọn đèo Pù Xám đến đỉnh đèo Pù Xam Liệm…

Suốt 3 ngày đêm hết đi rồi lại ngủ giữa hun hút đại ngàn mà bóng dáng sa mu vẫn còn biệt tăm tích. Sang ngày thứ tư, đoàn “thám hiểm” mới bắt đầu chuyển hướng sang sườn tây của đỉnh Phu Đon Cắn, rồi hướng về đỉnh cao nhất Pù Mát. Thoạt nhiên từ xa xa, mọi người đã thấy quần thể cây cao đang hiện ra mờ mờ.

Tiến thẳng, mất gần 1 ngày trời nữa khi ấy mọi người mới thở phào được đứng dưới tán rừng sa mu - loài cây khổng lồ mà tưởng chừng chỉ có trong cổ tích. Họ đếm được 50 cây cao to gần bằng nhau. Cây sa mu ở đây được xác định là to nhất trong loài sa mu dầu ở miền tây Nghệ An, cao hơn 70m, đường kính 5,5m.

Cũng trong khuôn viên của VQG Pù Mát, cánh rừng săng lẻ vắt ngang hai bên Quốc lộ 7, đoạn qua xã Tam Đình, huyện Tương Dương. Toàn bộ cánh rừng nguyên sinh rộng gần một trăm ha. Hầu hết thân cây thẳng đứng, cao gần 70m, rừng có tán lá dày đặc, đủ các màu sắc, nào là trắng nhạt, xanh, vàng, đỏ nổi…

Mùa hè, miền tây xứ Nghệ được ví là “lò sấy Đông Dương”, nhưng đoạn Quốc lộ 7 qua xã Tam Đình có không khí mát lạnh nhờ rừng săng lẻ. Chị Lô Thị Lương - một người bán hàng dưới tán rừng săng lẻ tâm sự: Không ít người đi ngược về xuôi thấm mệt, khi qua đây chỉ cần vào chiếc võng của người dân mắc sẵn thân cây săng lẻ đánh một giấc, lúc trở dậy cảm giác khoan khoái, khoẻ mạnh.

Giám đốc Nhàn cho biết, ngoài nỗ lực bảo vệ của các cơ quan chức năng, phải kể đến công lao của ông Vi Chính Nghĩa - nguyên Bí thư Huyện ủy Tương Dương, Phó Trưởng ban Dân tộc tỉnh Nghệ An (đã về hưu). Vào những năm đầu thập niên 90 của thế kỷ trước, dân địa phương ồ ạt đi chặt phá rừng, trong đó có rừng săng lẻ.

Chứng kiến cảnh đau lòng này, ông Nghĩa (khi đó đã về hưu) xin chính quyền cho ông làm công tác bảo vệ rừng. Được huyện đồng ý, ông Nghĩa đi đến từng nhà để vận động bà con đừng phá rừng. Tin ông, người dân nghe theo... Để bây giờ, rừng săng lẻ xanh tốt đang hiển hiện.