Truyền thuyết tâm linh

Ngôi đền này được xây dựng từ thời Lê Trung Hưng, do một người họ Hồ từ nơi khác đến chiêu dân lập ấp, khai khẩn vùng đất phía bắc rú Gám và phía nam động Hòn Thàng, lập nên. Người lập đền cũng là thần khai canh của làng Kẻ Găng, tức làng Phúc Tăng, một làng cổ của tổng Quan Hóa xưa, nay thuộc xã Tăng Thành, huyện Yên Thành (tên người lập đền có sách ghi là Hồ Lãm, có sách ghi là Hồ Truật).

Sách tục thờ thần và thần tích Nghệ An, gia phả họ Hồ viết bằng chữ Hán cũng như lịch sử họ Hồ đại tôn Việt Nam viết rằng: Bạch Y Công Chúa, còn có tên hiệu là Thái Dương công chúa, là người con gái tài sắc vẹn toàn của Hồ Quý Ly. Bức đại tự tại đền thờ thần ở Hòn Thàng ghi rõ “Bạch Y Tiên Cô”, phía dưới có dòng chữ nhỏ “Hồ Thị Hỉ Lê triều sắc thư Thượng đẳng thần”. 

Hồn thiêng của Bạch Y Công Chúa không chỉ phù hộ độ trì, cứu giúp dân lành, mà còn phò trợ bậc anh hùng gặp lúc nguy nan.

Thần tích các đền thờ Bạch Y Công Chúa ở Thanh Hóa, Nghệ An đền ghi tương tự câu chuyện như sau:

Khi người anh hùng Lê Lợi khởi nghĩa đánh quân xâm lược nhà Minh, trong những ngày đầu mới tụ binh khởi nghĩa, gặp bao nhiêu khó khăn, có nhiều trận thắng nhưng cũng có những trận thua, trong một trận đánh với giặc Minh, ông và quân lính bị thua trận, Lê Lợi phải chạy vào một khu rừng, lúc đầu còn có người bảo vệ, sau không còn một ai, ông phải chạy vào ẩn nấp trong một bụi rậm.

Khi quân Minh bao vây bụi cây xỉa giáo vào, Lê Lợi phải lấy áo chùi vết máu, nhưng quân Minh lại xua chó vào lùng sục. Bỗng từ một lùm cây bên cạnh, một con cáo trắng (có nơi nói là con chồn trắng, con cò trắng) chạy ra. Cả đàn chó đuổi theo con cáo trắng. Quân Minh tức quá túm lấy chó “Ta đưa mi sang đây để săn người chứ săn cáo à”, rồi giết chó. Lê Lợi nhờ đó mà thoát nạn. Con cáo trắng đó chính là Bạch Y Công Chúa hóa thân cứu giúp Lê Lợi.

Sao mà có Trần Quốc Công (Hồ Quý Ly)

Giết nàng thục nữ oan lòng sự con

Thương nàng phận gái tơ non

Mới mười tám tuổi vừa tròn bóng trăng

Tay cầm chén rượu ba trăng

Cung đàn nàng gảy khi nâng khi dời

Thương nàng lắm lắm nàng ơi

Bởi vì kênh Sắt đào rồi không xong

Giết con mà lấy uy lòng

Oan con con chịu mà sông không thành

Vậy nên lập miếu bên gành

Thập phương cúng vái đã đành xưa nay.

Từ nàng công chúa thứ 2, tên là Hồ Thị Hỉ, con vua Hồ Quý Ly, với nghĩa cử cao quý, giám đứng lên bảo vệ dân lành, che chở cho dân lành mà phải chịu cái chết oan khuất, bước vào huyền sử và văn học dân gian, Bạch Y Công Chúa lung linh tỏa sáng trong đời sống tâm linh của nhân dân.

Nhưng trải qua bao hưng phế của thời cuộc, bao mưa nắng, các đền miếu thờ Bạch Y Công Chúa phần lớn đã bị hư hỏng, có nơi chỉ còn lại trong các thư tịch cổ của các làng xã.

Riêng đền thờ Bạch Y Công Chúa dưới chân Hòn Thàng cũng chịu chung số phận, có thời gian đã trở thành phế tích, nhưng điều kỳ lạ là kể cả khi đền bị hư hỏng nặng, chỉ còn bệ thờ và bốn bức tường, trong chiến tranh hay trong hòa bình, ngôi đền này chưa khi nào vắng người đến hương khói, thăm viếng.

Đền Bạch Y Công Chúa ở Hòn Thàng nằm cạnh con suối nhỏ, trên đường vào cửa rừng, giữa một vùng cây cối xum xuê. Đền còn giữ lại dấu tích của bốn bức tường cũ xây bằng đá núi và giếng cổ, phía bắc đền. Khuôn viên đền cũ là ngôi nhà 2 gian, dựng dọc theo triền núi, theo kiểu tiền đao hậu đối. Phía trên sộng 4 m, phía dưới rộng 4,5m, dài 9,4m. Những năm 90 của thế kỷ trước, ông Trần Văn Chí - một kỹ sư lâm trường Yên Thành về hưu đã cùng bà con dân làng phục dựng đền, xây tường, gác văng xà, lợp ngói, xây hai trụ cổng đền, sửa sang lại giếng cổ, tự nguyện hương khói, bảo vệ đền gần 30 năm nay.

Năm 2002, do lượng khách thăm viếng và cúng bái ở đền ngày một đông, nhất là những ngày sóc vọng Mồng Một và ngày Rằm hàng tháng, đặc biệt là ngày giỗ Công chúa (13 tháng 2 Âm lịch) hàng năm, gần cả ngàn người từ các nơi xa gần về đây lễ bái, cầu phúc, cầu tự... nên người coi đền và bà con dân làng đã dựng thêm hậu cung ở phía sau.

Tại ban thờ trang trọng nhất giữa hậu cung đặt tượng nữ thần Bạch Y Công Chúa. Phía trên bức tượng là bức đại tự 4 chữ lớn: “Bạch Y Tiên Cô”, phía dưới có hàng chữ “Hồ Thị Hi, Lê Triều sắc thủ  thượng đẳng thần”. (Nội dung mục chủ này cũng được ghi trong bài văn tế thần của Tổng Quan Hóa, hiện còn lưu giữ tại chùa Gám xã Xuân Thành, Yên Thành).

Những câu đối này, theo các cụ cao niên, có từ khi dựng đền và lưu truyền trong dân gian, nay mới phục dựng lại.

Trải qua hàng trăm năm, từ thời Lê qua triều Nguyễn và đến nay, ngôi đền thiêng Bạch Y Công Chúa vẫn tồn tại cùng lịch sử và huyền thoại về người công chúa có lòng ái quốc thương dân. Đây cũng là một địa chỉ linh thiêng trong quần thể khu di tích Đền - Chùa Gám ở Yên Thành.

Mấy ngày gần đây, khi được ông Hồ Thành, công chức văn hóa xã Tăng Thành dẫn lên vãn cảnh đền, tôi tình cờ đọc được mấy dòng chữ viết bên bức tường của ngôi đền: “Nam mô a di đà phật. Hiện nay nhà thờ hạ điện bị xuống cấp nghiêm trọng. Chờ nhà nước thì còn lâu, vậy nhà đền phải sửa chữa gấp nên kính mong các tín chủ kẻ nhiều người ít giúp đỡ”.

Hỏi cụ Trần Văn Chí, người tự nguyện làm ông từ giữ đền mấy chục năm nay, nghe ông nói: “Chỉ trừ những ngày mưa to gió lớn, còn tất cả các ngày trong năm đều có người dân đến đây hương khói. Nay thấy đền hư hỏng nặng, nóng ruột quá, tôi viết mấy dòng này mong có quý nhân phò trợ”.