26/06/2020

Loại hình nghệ thuật dân gian Bài Chòi đã phát triển thành một loại hình sân khấu ca kịch đặc sắc với các hình thức Hô Bài Chòi, Hội đánh Bài Chòi, Bài Chòi chiếu, Bài Chòi ghế... được các tầng lớp nhân dân miền Trung vô cùng yêu thích và đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại.

Không tiếng động cơ, chỉ có tiếng rao vọng lại qua từng con phố già nua, Di sản Thế giới Hội An (Quảng Nam) hiển hiện trở về không gian xưa hòa quyện dưới ánh sáng mờ tỏ của những chiếc đèn lồng. Và đông đảo du khách lại về bên bờ sông Hoài để cùng thưởng thức trò chơi dân gian hát Bài Chòi. Đêm hát Bài Chòi phố Hội từ lâu đã trở thành một sân chơi quen thuộc của người dân và khách du lịch quốc tế.

ĐIỆU HÁT SÁNG TẠO CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG

Theo lưu truyền, từ xa xưa, người nông dân vùng Trung bộ dựng những cái chòi trên đồng ruộng có treo trống, mõ, phèng la... để canh giữ thú rừng ra phá hoại hoa màu. Khi có thú rừng tới thì đồng loạt các chòi đánh trống mõ đuổi thú và khi yên tĩnh thì họ hò hát với nhau cho vui. Trên cơ sở ấy, đã hình thành hát Bài Chòi, tức là ngồi trên chòi hát theo tên con bài. Từ đó nhân dân lao động miền Trung phát triển thành Hội Bài Chòi và hát có bài bản, có nhạc đệm.

Theo tiến trình lịch sử, Bài Chòi trở thành hội của người dân miền Trung mỗi dịp lễ, Tết. Bộ Bài Chòi có 30 thẻ, thường có 9 chòi được dựng lên. Anh Hiệu (người diễn xướng trong Bài Chòi) bốc trúng thẻ bài nào sẽ hát kể một câu chuyện vui để đưa đến đích là tên thẻ bài đó. Ai trúng được cả 3 thẻ bài sẽ là người thắng cuộc, được nhận bao lì xì, được chúc rượu…

Trong nghệ thuật Bài Chòi, vai trò Anh Hiệu cũng vô cùng quan trọng. Đó là nghệ nhân vừa diễn, vừa ứng tác, hoặc đã thuộc lòng những câu hát có mang tên con bài như: Cửa Chùa, Ông Ầm, Học Trò, Tứ Cẳng, Bạch Huê, Chín Gối, Sáu Ghe, Ba Gà, Tứ Tượng... Anh Hiệu hát bất kỳ câu gì nhưng cuối câu phải kết tên một con bài mà người chơi đang cầm trên tay. Bên cạnh đó, nội dung hầu hết các câu hát đều là vui vẻ và góp phần phê phán thói hư tật xấu trong xã hội, thí dụ câu: "Cửa chùa, cửa phật tu hành - Tu nhà cha mẹ sẵn dành cho con" là con Cửa Chùa. Hoặc câu: "Vai mang bì bạc kè kè, nói quấy nói quá nẩu nghe ầm ầm" là con bài Ông Ầm...

Chính vì thế nghệ sĩ ưu tú Nguyễn Kiểm (Đoàn Ca kịch Bài Chòi Bình Định) đã khẳng định rằng: “Nhạc Bài Chòi nằm trong óc người hát chứ không nằm trên giấy. Điều thú vị là nó hết sức linh hoạt và tiếp cận người hát một cách chặt chẽ, người nghe một cách nhanh chóng”.

Cũng theo nghệ sĩ Nguyễn Kiểm, khi Bài Chòi phát triển hình thức Bài Chòi chiếu là đỉnh cao của nghệ thuật Bài Chòi, chỉ cần một chiếc chiếu với những khán ngồi xung quanh, Anh Hiệu đã có thể trình diễn. Một mình Anh Hiệu có thể trình diễn nhiều vai khác nhau và tất cả các nội dung Bài Chòi khác nhau.

Một trong những nét độc đáo nhất của Bài Chòi là tức hứng và độc diễn. Tức hứng là ứng khẩu thành lời hát ngay tại chỗ, còn độc diễn là người nghệ sĩ đóng nhiều vai khác nhau, lúc tướng, lúc quân, lúc ông, lúc cháu… và diễn nhiều cảnh khác nhau. Người trình diễn không cần sân khấu, hóa trang, trang phục… Nói chung, về hình thức biểu diễn không cần những đạo cụ phức tạp, những nhân vật trong chuyện kể thì bình đẳng, lời thơ, câu hát phụ thuộc vào sự ngẫu hứng của người diễn xướng.

Nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc Ebsjorn Watermark (Thụy Điển) cho rằng, Bài Chòi có sự đa dạng và khả năng lai ghép giữa các loại hình với nhau là một sức mạnh. Trong đó, tuồng và cải lương có ảnh hưởng đến hình thức Bài Chòi ngày nay.

ĐÊM BÀI CHÒI PHỐ HỘI

Hầu như du khách khi đến với Phố cổ Hội An cũng đã một lần biết đến Bài Chòi và nghe giọng hát của “Anh Hiệu phố cổ” Lương Đáng. Với sự hài hước, dí dỏm và lối hát biến hóa, sáng tạo, không ít người đã bị nghệ nhân Lương Đáng chinh phục ở ngay lần đầu tham gia hội Bài Chòi.

Chia sẻ cái duyên đến với Bài Chòi, nghệ nhân Lương Đáng cho biết: “Khi nhỏ tôi đã quen nghe, bởi lúc nào bà ngoại đi chơi Bài Chòi cũng bồng tôi theo. Từ lúc lên 10 tuổi, Bài Chòi đã nhiễm vào trong máu, thấm vào trong con người mình”.

Không chỉ chia sẻ về cái duyên đưa mình đến với Bài Chòi, ông còn tâm sự về quãng thời gian mình đi tìm và khôi phục loại hình nghệ thuật đặc sắc này: “Năm 1998 là lần đầu tiên thử nghiệm khôi phục trò chơi dân gian Bài Chòi ở Hội An. Trước đó, tôi cùng các bác lãnh đạo đi tìm một số bậc cao niên ở các xã như Cẩm An, Cửa Đại rồi lên những vùng trên như Thanh Hà nghe hát để tìm hiểu về loại hình dân gian này”.

Bài Chòi đã trở thành món ăn tinh thần với du khách khi đến thăm phố Hội. Còn với nghệ nhân Lương Đáng, hơn 30 năm làm nghề, điều ông mang lại cho mọi người không chỉ là niềm vui, mà còn là sự tự hào bởi nét văn hóa của quê hương vẫn đang được bảo tồn và phát triển và đã trở thành Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại.

Du khách đến xem hát Bài Chòi phố Hội không chỉ thích thú bởi tính giải trí mà còn gật gù bởi giá trị truyền thống được đan xen. Người chơi như đắm chìm trong sự miên man của những câu hò khoan dìu dặt trong không gian những ngôi nhà phố cổ nhuốm màu rêu phong bên dòng sông Hoài thơ mộng. Đêm hội Bài Chòi vừa mang hơi thở nóng hổi của cuộc sống hiện đại, vừa chứa đựng vẻ dịu dàng, duyên dáng - một nét văn hóa truyền thống đầy ý nghĩa của người dân xứ Quảng.

Bài: Phong Thu - Ảnh: Trịnh Thông Thiện

Nguồn quehuongonline.vn

http://quehuongonline.vn/ban-sac-van-hoa/hat-di-san-trong-long-di-san-20200625101739778.htm