Bếp lửa còn là nơi để người già kể sử thi, người trẻ học những câu chuyện cổ tích, nơi gắn kết tình làng nghĩa xóm, nơi tụ hội cho những câu hát, giao duyên, khởi nguồn cho tình yêu đôi lứa.

Lửa trong đời sống tâm linh

Theo một số người già Xơ Đăng lớn tuổi ở làng Măng Tó (thôn 2), xã Trà Cang, huyện Nam Trà My cho biết: Từ xa xưa, bắt đầu từ trong đời sống tâm linh, người Xơ Đăng luôn có một lòng tin tuyệt đối vào thần Lửa - vị thần hiện thân cho sự may mắn phù hộ con người có cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Thần Lửa có một vai trò quan trọng trong cuộc sống hàng ngày và cả những ngày lễ hội của gia đình như: Lễ thổi tai, lễ cúng lúa mới... Hàng năm, cứ đến ngày đầu năm mới, mỗi gia đình người Xơ Đăng bao giờ cũng cử 1 người đi rước thần Lửa từ nhà rông về nhà mình, trang trọng châm vào bếp, lửa đỏ bừng đón mừng ngày đầu năm mới, lửa cháy sáng đem đến niềm tin được mùa no đủ, gia đình an vui sung túc, con trai, con gái khoẻ đôi vai, dẻo đôi chân.

Theo phong tục cổ truyền, người Xơ Đăng thường tổ chức lễ lấy lửa trong lễ hội máng nước vào mùa Xuân. Buổi lễ cúng gọi thần Lửa đã được chuẩn bị từ nhiều ngày trước, đến đêm hành lễ thì dân làng tụ tập đầy đủ dưới khoảng sân trước nhà rông. Già làng giết gà, heo hoặc dê hiến tế, dùng máu con vật hiến sinh bôi lên những ngọn đuốc đã chuẩn bị chờ sẵn và cọ hai thanh tre vào nhau để phát ra ngọn lửa. Từ đây, ngọn lửa được chia về với từng bếp lửa cộng đồng.

Trong đời sống sinh hoạt thường ngày

Sinh sống trong môi trường rừng núi, bếp lửa đối với người Xơ Đăng không chỉ là không gian sinh hoạt hàng ngày của cả gia đình. Ngoài làm nương rẫy, đồng bào Xơ Đăng còn có nghề săn bắt để dành thức ăn trong mùa giáp hạt, bếp lửa chính là nơi lưu trữ thức ăn tốt nhất, đặc biệt là món thịt rừng treo trên gác bếp.

Khách đến nhà, được chủ nhà trân trọng mời ngồi quanh bếp lửa tiếp chuyện, nhưng không được lấy đũa hoặc cây củi gạt cời bếp, gõ vào bếp vì theo quan niệm làm như vậy là làm tổn hại đến thần Lửa, thần nổi giận gây xấu cho gia đình chủ. Khi một gia đình xây nhà, việc đặt bếp cũng được chú ý, phải xem xét kĩ vì mang nhiều ý nghĩa tâm linh. Sau khi thực hiện các nghi lễ liên quan, chủ nhà tổ chức giết heo, gà để cúng thần Lửa trước khi các thành viên vào nhà ở, sinh hoạt, nấu nướng.

Người Xơ Đăng quan niệm rằng, lửa sẽ xua tan đi bao điều không tốt lành và đem đến những điều may mắn, ấm áp. Khách đến nhà, ngồi bên bếp lửa trò chuyện, thưởng thức thịt rừng gác bếp, thêm chút rượu ghè, thật khó có khoảng khắc nào tuyệt vời hơn. Bếp lửa luôn luôn đỏ để đem đến sự no đủ, giữ cái hồn trong gia đình. Bếp thiêng luôn đem lại sự bình yên cho dân làng, mang đến sự hòa thuận, cuộc sống ấm no hạnh phúc, tạo ra của cải vật chất dồi dào cho mỗi gia đình…
Một số người già Xơ Đăng lớn tuổi ở làng Măng Tó cho biết thêm: Trên nương rẫy, mỗi gia đình Xơ Đăng có cái chòi nhỏ để canh lúa ngô, trên chòi này bao giờ cũng đặt một bếp lửa nhỏ để nấu nướng, canh giữ những sản phẩm của họ trên nương rẫy. Ban đêm, bếp lửa trong chòi nhỏ để che chở cái lạnh mùa Đông, còn là tín hiệu báo cho nhau biết để xua đuổi thú rừng hay cho những ai lỡ độ đường rừng mà có chỗ nương nhờ. Trước khi rời khỏi nương rẫy, bao giờ chủ nhân cũng vùi lửa, vun tro than thành đụn và đặt lên đó một hòn đá như là dấu hiệu báo cho người khác biết nơi ngự trị của thần lửa, không được giẫm đạp hoặc bước ngang qua.

Những ngày mùa Đông về, không gì ấm áp hơn cảnh cả gia đình quần tụ bên bếp lửa ấm áp, nghe già làng kể chuyện xưa, sử thi, con cháu ngồi xung quanh, lắng nghe từng câu chuyện. Vào những ngày hội, cả dân làng cùng tập trung tại nhà rông, người già ngồi với nhau, cùng ôn lại kỷ niệm xưa. Những người lớn biết đan gùi, dệt vải, biết âm nhạc… mải mê truyền dạy cho lớp trẻ biết mà qua đó gìn giữ vào bảo tồn vốn văn hóa của tộc người. Đây còn là nơi để những thanh niên vừa ca hát, vui chơi, là dịp để trai gái gặp nhau ngỏ lời, bày tỏ lòng mình mà nên duyên chồng vợ.

Có thể nói, bếp lửa là nơi diễn ra mọi sinh hoạt hàng ngày giản dị. Nơi người lớn gặp gỡ nhau, bàn tính chuyện làm ăn, dựng vợ gả chồng cho con cái, chia sẻ những buồn vui... Ngày nay, khi có dịp đến các xã vùng cao Trà Nam, Trà Linh, Trà Cang, Trà Dơn… thuộc huyện Nam Trà My, nơi có số đồng đồng bào Xơ Đăng sinh sống, kinh tế ngày một phát triển, các Chương trình mục tiêu quốc gia đã mở ra một diện mạo mới cho vùng cao về nhà ở, đường giao thông và nhiều công trình phúc lợi xã hội khác đã giúp đại bộ phận người Xơ Đăng xóa đói giảm nghèo. Trong điều kiện ấy, để phù hợp với môi trường sống mới, nhiều cặp vợ chồng trẻ Xơ Đăng sau khi cưới xong đã xin phép hai bên gia đình ra ở riêng, làm nhà riêng nhưng những tập tục chung quanh bếp lửa vẫn giữ nguyên vẹn.

(Theo Văn Gia Phúc/Làng Việt)

Nguồn quehuongonline.vn

http://quehuongonline.vn/ban-sac-van-hoa/bep-lua-trong-doi-song-cua-nguoi-xo-dang-20171012145034255.htm