Mường Lò là cái nôi của người Thái Đen Tây Bắc, là điểm dừng chân đầu tiên của người Thái đen khi di cư vào Việt Nam, rồi mới phát triển lên khắp vùng Tây Bắc. Bởi vậy, nói sáu điệu xòe cổ là cái nôi sản sinh ra các điệu xòe thì không chỉ dựa trên các suy luận lịch sử mà cái chính là sáu điệu xòe này thể hiện đầy đủ nhất các thế chân, thế tay và các hình cơ bản của nghệ thuật dân vũ Thái.

Người có công sưu tầm, truyền dạy sáu điệu xòe cổ là ông Lò Văn Biến ở bản Cang Nà, phường Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ. Ông nguyên là giáo viên tiểu học, được đào tạo ở Khu học xá Tây Bắc, thông thạo chữ Thái cổ và văn hóa Thái.

Năm 1995, khi tái lập thị xã Nghĩa Lộ, ông Biến được ngành Văn hóa tín nhiệm mời sưu tầm, khôi phục các điệu xòe Thái. Đúng sở nguyện, ông không quản nắng mưa, lặn lội tìm đến các nghệ nhân từng nổi danh trong đội xòe từ thời Pháp thuộc như bà Lò Thị Pành, SN 1918, ở bản Cang Nà, từng là đội trưởng đội xòe. Rồi bà Hoàng Thị Sương ở bản Pắc Kết, bà Lò Thị Mầng ở bản Tông Co. Các bà vui lắm, nói với ông Biến:

- “Mí cốc chắng mí pai, mí sai chắng mí chứa” (nghĩa là có gốc mới có ngọn, có dây mới có cành). Không học các điệu xòe cổ thì không xòe đúng và đẹp các điệu xòe khác đâu. Ngày trước, các bà, các mẹ cũng dạy chúng tôi sáu điệu xòe cổ đấy.

Điều thú vị là sáu điệu xòe cổ mang các hình thế cơ bản, nhưng không gò bó cứng nhắc, mà ẩn chứa nội sinh và sự biến hóa vô cùng tinh tế.

Điệu xòe vòng (xé vóng): Đây là điệu xòe cổ nhất, bởi sự đơn giản trong bước vũ. Quanh đống lửa, mọi người không phân biệt độ tuổi và giới tính, nắm tay nhau tiến lùi theo nhịp trống 2/4. Khi tiến, tay vung ngang tầm vai, khi lùi tay buông thẳng, nhẹ nhàng dịch chuyển theo chiều kim đồng hồ. Xòe vòng không cần luyện tập, không giới hạn số người tham gia và có thể xếp thành nhiều vòng tròn đồng tâm.

Điệu xòe thể hiện sự gắn kết bền vững của cộng đồng, chuyên chở khát vọng một cuộc sống ấm no, hạnh phúc trong sự vận động không ngừng của đất trời, vạn vật.

Từ điệu xòe vòng, dần dần phát triển thành các điệu xòe cổ khác ẩn chứa những ý nghĩa nhân sinh lớn lao:

Điệu vòng tròn vỗ tay (ỏm lọm tốp mứ):

Các vũ công bước theo vòng tròn từ trái qua phải rồi ngược lại, nhảy co từng chân và đồng thời vỗ tay theo nhịp trống, tạo nên không khí vui tươi, rộn rã, thể hiện niềm vui của cộng đồng sau mùa vụ bội thu, săn bắt thú rừng, mừng nhà mới, đám cưới, hội xuân.

Điệu bổ bốn (phá xí): Người tham gia xếp thành hai hàng từ hai bên, quay mặt vào nhau, tay trong tay, tiến vào tạo thành vòng tròn. Từ vòng tròn trung tâm tỏa ra thành bốn vòng tròn nhỏ xung quanh như bông hoa ban năm cánh. Các vòng tròn nhỏ lúc biến thể thành các hình vuông, lúc tạo thành các hình thoi hoặc hình bình hành, các vũ công vừa biến đổi tạo hình, vừa nhún bước theo nhịp trống, tay đan chạm vào nhau trong bước tiến.

Điệu xòe diễn tả tình đoàn kết gắn bó keo sơn. Cuộc sống dẫu muôn vàn khó khăn gian khổ, lúc thắng lợi, lúc chưa thành, thậm chí anh em ly tán, nhưng tình người không bao giờ thay đổi. Lòng người luôn hướng về cội, tin vào sức mình, vươn lên chiến đấu và chiến thắng.

Điệu xòe còn mang bóng dáng quan niệm về vũ trụ, triết lý âm dương ngũ hành một cách tinh tế và sâu sắc.

Điệu tiến lùi (đổn hôn): Các vũ công từ hai bên tiến ra xen kẽ nhau tạo thành vòng tròn, tiến lên rồi lùi lại so le chéo nhau dịch chuyển theo chiều kim đồng hồ, hai tay xòe ngang thắt lưng. Điệu xòe thể hiện tình gắn kết keo sơn, dẫu hoàn cảnh và cuộc sống như thế nào, vẫn còn mãi tình người cao đẹp.

Điệu nâng khăn mời rượu (khắm khăn mơi lảu):

Hai hàng thiếu nữ, khăn piêu vắt trên hai cánh tay, mỗi tay nhẹ nâng chén rượu thơm tiến vào dịu dàng nhún chân mời rồi lướt sang hai bên, thể hiện tấm lòng chân tình, hiếu khách của người Thái Tây Bắc.

Điệu tung khăn (nhôm khăn): Vòng xòe tiến lùi theo nhịp trống, dịch chuyển theo chiều kim đồng hồ, hai tay các vũ công cầm hai đầu khăn piêu tung lên theo nhịp chân. Vòng xòe như bông hoa bừng nở, lóng lánh sắc màu diễn tả niềm vui trong sáng khi có niềm vui, hạnh phúc. Khăn thổ cẩm rực rỡ như muôn sắc màu của cuộc sống, thành quả lao động sáng tạo của con người.

Từ các điệu xòe cổ ấy, dần dần các nghệ nhân sáng tạo nên nhiều điệu xoè khác mô phỏng cuộc sống muôn màu. Ngắm các điệu xòe Thái Tây Bắc mà như thấy được cuộc sống chiến đấu, lao động, tư tưởng, tình cảm cùng những quan niệm về vũ trụ, đất trời, lửa nước, những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp ẩn chứa trong từng bước vũ.

Điều thú vị là khi xòe, các nữ vũ công bao giờ cũng dùng khăn piêu làm đạo cụ, khi vắt trên vai, khi nâng trên tay, khi tung lên như ánh cầu vồng làm tăng độ duyên dáng và truyền cảm của các điệu xòe.

Tùy từng vùng, nhạc cụ làm nền có khác nhau. Nếu như ở Quỳnh Nhai (Sơn La), các điệu xòe uyển chuyển trong tiếng đàn tính, thì ở Mường Lò (Yên Bái), các điệu xòe sôi nổi, bay bướm, trong nhịp trống, chiêng, khèn, pí...

Cái chung nhất là xòe không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Thái Tây Bắc: “Không xòe không tốt lúa, không xoè thóc cạn bồ, không xoè trai gái không thành đôi” (Dân ca Thái). Có thể nói, xòe góp phần nuôi dưỡng và chắp cánh tâm hồn những người Thái Tây Bắc. Qua mỗi bước xòe con người gần gũi chan hoà với nhau hơn, tin yêu vào cuộc sống, thêm yêu quê hương đất nước.

Để xòe Thái Tây Bắc mãi mãi giữ được bản sắc dân tộc, đòi hỏi sự nỗ lực của nhiều lực lượng, mà trước hết là ngành Văn hóa. Có như vậy, các điệu xoè Thái mới tồn tại mãi với thời gian, nồng say, mời gọi tìm tòi, khám phá một vùng đất, một vùng người.

 (Theo Báo Biên Phòng)