Câu chuyện văn hoc̣: SỐ PHẬN MỘT GIẢI THƯỞNG VĂN HỌC , Người xứ Nghệ Kiev

J. Stalin

Bảy mươi hai năm trước, đời sống văn học ở Liên Xô trở nên đặc biệt khởi sắc - tháng 3 năm 1941, những tác giả đầu tiên đoạt giải thưởng Stalin về văn học đã được công bố. Tờ "Sự thật" ngày 16.3 đã giới thiệu những nhà hoạt động văn học và nghệ thuật xuất sắc nhất được trao tặng giải thưởng chính của Liên Xô, còn mục xã luận đã trình bày những nhiệm vụ quan trọng nhất đặt ra trước nền văn hoá của đất nước xã hội chủ nghĩa đầu tiên: "Thời đại đấu tranh vì chủ nghĩa cộng sản cần phải trở thành thời đại Phục hưng xã hội chủ nghĩa trong nghệ thuật, vì rằng chỉ có chủ nghĩa xã hội mới tạo ra được những điều kiện để phát triển đầy đủ tất cả mọi tài năng của nhân dân".

Trước năm 1939, ở nước Nga Xôviết không có giải thưởng văn học. Được thành lập năm 1925, giải thưởng Lênin không trao cho những thành tựu trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, và đến năm 1935, nó cũng chấm dứt tồn tại ở các lĩnh vực khác.

Giải thưởng Stalin được thành lập vào cuối năm 1939, nhân dịp kỉ niệm 60 năm ngày sinh của vị lãnh tụ "của mọi thời đại và dân tộc". Bản nghị quyết được thông qua tại điện Kremlin nói rằng : "Để kỉ niệm 60 năm ngày sinh của đồng chí Joseph Vissarionovich Stalin, Hội đồng dân uỷ của Liên Xô quyết định: thành lập 16 giải thưởng mang tên Stalin (mỗi giải trị giá 100.000 rúp), trao tặng hàng năm cho những tác phẩm xuất sắc của các nhà hoạt động khoa học và nghệ thuật ". Tiếp theo là liệt kê các lĩnh vực khoa học và nghệ thuật, trong đó gồm: triết học, kinh tế, lịch sử, ngữ văn, âm nhạc, hội họa, điêu khắc, sân khấu, điện ảnh. Trong danh sách này không có văn học. Một nghị quyết riêng về trao tặng các giải thưởng trong lĩnh vực văn học được thông qua vào năm 1940: Giải thưởng Stalin được thành lập cho các nhà văn, nhà thơ, nhà biên kịch và nhà phê bình văn học. Sự xuất hiện giải thưởng Stalin đã thổi vào đời sống nghệ thuật lúc bấy giờ một luồng sinh khí mới.

Cơ cấu giải thưởng Stalin mang tính chất thứ hạng và gồm ba hạng: giải hạng nhất trị giá 100.000 rúp, hạng hai: 50.000 rúp, hạng ba: 25.000 rúp (giải thưởng Stalin hạng ba bắt đầu được trao từ năm 1948). Theo thước đo thời ấy, đó là những khoản tiền rất lớn.

Để bạn đọc hình dung được giá trị kinh tế của giải thưởng Stalin, chúng tôi xin nêu một vài số liệu sau. Tháng hai 1936, lương tháng của Stalin là 1.200 rúp, mức lương trung bình trong sản xuất ở Liên Xô ít hơn khoảng 5 lần. Đến cuối chiến tranh, Stalin nhận 2.000 rúp mỗi tháng, còn vào cuối năm 1947, lương của lãnh tụ tăng lên 5 lần, nghĩa là 10.000 rúp và gấp 9 lần mức lương trung bình trong nước. Ông Mikhail Kalashnikov, nhà chế tạo súng AK và AKM, người đoạt giải thưởng Stalin năm 1949, sau khi lĩnh 150.000 rúp đã mua ngay một chiếc xe hơi "Pobeda" với giá 16.000 rúp. Một trong những người đoạt giải thưởng Stalin đã mô tả sức mua của nó thế này: ngay ngày đầu tiên sau khi nhận giải thưởng, ông ta đã thay đổi ôtô và vợ. Giải thưởng Stalin hạng nhất bằng khoảng 100 tháng lương của một người lao động bình thường lúc bấy giờ.

Đích thân Stalin kiểm tra việc trao tặng giải thưởng mang tên mình về văn học, Stalin là người am hiểu văn học, thích đọc sách và nhớ rất kĩ những gì đã đọc. Nhưng việc chuẩn bị danh sách những người có khả năng đoạt giải được trao cho hai uỷ ban được thành lập năm 1940. Ủy ban giải thưởng Stalin trong lĩnh vực khoa học, tri thức quân sự và phát minh và Ủy ban giải thưởng Stalin trong lĩnh vực văn học và nghệ thuật. Uỷ ban này do Vl. I. Nemirovich-Danchenco đứng đầu với các phó chủ tịch là R. M. Glier, M. A. Sholokhov và A.P. Dovzhenko. Uỷ ban này có tất cả 40 người. Công việc của nó rất nặng nề - cần xác định được những người xứng đáng nhất trong số những người xứng đáng, bởi đối với Stalin danh sách những gương mặt đoạt giải đầu tiên dường như là sự thể hiện kết quả của đường lối văn hoá của ông trong cả một giai đoạn.

Các giải thưởng Stalin đầu tiên bao quát những tác phẩm được sáng tác từ năm 1935 đến 1941. Trong những năm sau, giải thưởng văn học được trao cho những tác phẩm của năm ngoái. Chủ tịch uỷ ban gửi thư cho các cơ quan sáng tác yêu cầu giới thiệu những ứng cử viên cho giải thưởng mới. Phiên họp đầu tiên của Uỷ ban giải thưởng Stalin trong lĩnh vực văn học nghệ thuật diễn ra vào tháng 9 năm 1940, tại đây người ta đã đọc nghị quyết của chủ tịch Hội nhà văn Liên Xô về việc giới thiệu ứng cử viên văn xuôi - quyển IV tiểu thuyết "Sông Đông êm đềm" của M. A. Sholokhov. Tiếp theo là phần thảo luận. Chỉ cần đọc biên bản tốc kí các phiên họp là đủ biết các cuộc tranh luận này lâu dài, kĩ lưỡng và căng thẳng đến mức nào. Các bài phát biểu của một số nhà hoạt động văn hoá giống như những lời hỏi cung, số khác giống như những bản tụng ca. Thực hiện nhiệm vụ cao cả do Chính phủ Liên Xô giao phó, Uỷ ban đã tiến hành 12 phiên họp các tiểu ban và 11 phiên họp toàn thể. Danh sách những người đoạt giải đã được xác định. Giải thưởng Stalin đầu tiên về mục "Văn học nghệ thuật" và "Kịch" được trao cho 6 nhà văn: M. A. Sholokhov với tiểu thuyết "Sông Đông êm đềm", A. Tolstoy với tiểu thuyết "Pyotr đệ nhất", S. Sergeev-Tsensky với tiểu thuyết "Những thử thách ác liệt ở Sevastopol", K. Trenev với vở kịch "Lyubov Yarovaya", A. Korneychuk với các vở kịch "Platon Krechet" và "Bogdan Khmelnitsky", N. Pogodin với vở kịch "Người cầm súng".

Trong số những người đoạt giải Stalin có những nhà văn thực sự tài năng (ví dụ V. Kaverin, V. Nekrasov, M. Lozinsky hoặc A. Tvardovsky), lẫn những nhà văn bất tài - S. Babaevsky, N. Biryukov, V. Popov hay một người hiện nay hoàn toàn bị lãng quên là A. Surov. Giải thưởng Stalin có thể được trao cho một người mấy lần liên tiếp. Ví dụ, Konstantin Simonov đã nhận 6 giải thưởng Stalin, hơn nữa phần lớn là các vở kịch. Tập thơ của K. Simonov "Có em và không em" (năm 1942) thu được thành công vang dội, nhưng Stalin không thích và nói rằng chỉ cần in hai cuốn là đủ: một cho Simonov, một cho Valentina Serova, người được Simonov dành tặng tập thơ này. Mặc dù vậy Simonov vẫn nhận được giải thưởng Stalin về thơ, hơn nữa lại là giải hạng nhất, nhưng đó là tập thơ tuyên truyền "Bè bạn và kẻ thù". Nhà thơ Samuil Marshak bốn lần đoạt giải thưởng Stalin (ba giải hạng hai, một giải hạng nhất). Semen Babaevsky, tác giả cuốn tiểu thuyết "Người được thưởng huân chương Sao vàng" viết cuối những năm 40, đã nhận giải thưởng Stalin ba lần liên tiếp với ba phần riêng biệt của cuốn tiểu thuyết này- một trường hợp vô tiền khoáng hậu.

Nhà thơ K. Simonov 6 lần nhận giải thưởng Stalin

Tuổi thọ của giải thưởng Stalin hoá ra cũng không cao, nó kết thúc cùng với cuộc sống của con người mà nó mang tên. Năm 1953, giải thưởng Stalin không được trao tặng, mặc dù danh sách những người đoạt giải đã được chuẩn bị. Như vậy, việc trao giải thưởng Stalin vào năm 1952 trở thành lần cuối cùng. Tại đại hội XX của Đảng cộng sản Liên Xô, N. S. Khrushchyov ca thán rằng "ngay cả các Sa hoàng cũng không thành lập ra giải thưởng mang tên mình". Và trong tập 40 của Đại bách khoa toàn thư Liên Xô được duyệt in vào ngày 20.7. 1955 mục "Giải thưởng Stalin" vắng mặt. Chủ nhân của các giải thưởng Stalin trở thành những người đoạt giải thưởng Nhà nước Liên Xô. Năm 1956, giải thưởng hoà bình Stalin được đổi tên thành giải thưởng hoà bình Lênin và giải thưởng Lênin đã được phục hồi (trong số 50 giải thưởng trị giá 75.000 rúp mỗi giải, có 8 giải dành cho các tác phẩm văn học và nghệ thuật). Còn dưới thời Brezhnev, năm 1967 giải thưởng Nhà nước bắt đầu được trao tặng. Như vậy, ở Liên Xô có ba giải thưởng chính: Giải Lênin, giải Nhà nước và giải của Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô.

Giải thưởng Stalin và những người đoạt giải thưởng Stalin đã biến mất.

Theo Trần Hậu (Viện Khoa học Giáo dục việt Nam)